lunes, 15 de diciembre de 2025

20. Hogei  (eusk). ORgei / ORkei / ORkeike (ib°). Veinte (cast°). Jatorriak.



◇◇◇

20.-
Hogei  (euskera).
ORgei / ORkei  / ORkeike (ibero).
Veinte (cast.).

☆☆☆

A. (eusk.)
0. HOR ErI GE GEHI EZIN DEN.
-Ahí Sin Más Dedos No Se Pueden Añadir Más.
1. HO  (II)  G(I)  GE(I)  EHI rI
2. HO  G  GE  EI  I
= HOGGEEII
= HOGEI

B. (ib°.)
0. ORR ErI KE EZI TE KEI
-Ahí Sin Más Dedos No Se Pueden Añadir Más.
1. ORR  E(I ) KE  I(Z)  DI  KE(I).
2. ORR (E)  KE  I  (r)I  KE.
3. ORKEIKE  (batzutan)
4. ORKEIGI
5. ORKEIHI <> ORKEII
= ORKEI
<> ORGEI
(<> OGEI)

Oharra:
EZIN.
no poder, imposible.
(antónimo de AHAL : poder)
Ahalik Eze Den.
(eze > ez)
Que es el no poder.
Que es lo imposible.
>Eeri Ezi (r)In
>Ee(i) ezi in
= EEEZIIN
= EZIN.

♧◇♧
@fga51
♧◇♧



EUSKAL ZENBAKIEN JATORRI eta ESANAHIA. Origen y Significado de los Numerales Vascos.


◇◇◇


Existió en protovasco o aitzineuskara, hace milenios, un método lógico para la designación de los números, con el cual los nombres de los números cardinales fueron formados mediante un procedimiento coherente basado en la descripción del signo gestual empleado para expresar cada número, esto es, la descripción de la posición de los dedos de las manos usada para representar cada número, siendo el resultado aglutinado de los vocablos empleados para describir cada número y su evolución fonética lo que llegó a ser el conjunto de palabras que desde entonces simbolizan cada uno de los números cardinales en euskera, tras pasar desde la larga fase del pensamiento material hasta llegar a la fase del pensamiento simbólico, en el que cada número representa una cantidad, sin que la palabra en sí misma signifique ya ninguna imagen material.

◇ ◇ ◇

¤ Introducción y primeros elementos.

▪︎BAT > BATZU / BATZUK
•bat: uno,-a
•batzu / batzuk: varios,-as
▪︎BER > BER-TZE > BESTE 
/ BER-TZE-AK <> BESTEAK
•*beR: otro,-a
•bertze: otros,-as > otro,-a
•bertzeak: otros,-as <> los otro,-as
▪︎BER > BIR > BI
•*ber: otro
ber > bir > bi:
•otro
•dos (si ya había uno, con otro hacen dos)
•BERDIN
< *beR den > beRdin
•que es otro,-a (igual)
•igual
•BERRI
•nuevo,-a
< *beR ere den
•que es un otro (igual)
•nuevo
> *beR re ren
> *beR ri rî
> BERRĪ
•HALABER
•asímismo, igualmente, también
< *hala beR
•así otro,-a (igual)
> HALABER
▪︎BER > BEr 
BErA - HURA - BErEN - BErE - BErEZ - BErAK - HAIEK - EUrEN - HAIEN:

•BERA <> HURA
• él / ella (3a. persona) 
< yo-tu-él (otro) : ni - hi - bera / hura (sing.)
pl.: gu - zu / zuek - berak / haiek

•BEREN / BERE
• su-suyo / suya de él / ella / ello

•BEREZ
•de por sí, por su cuenta, con él-ella mismo,a
< *BER EZ: otro,a no
< BERA-Z: con él-ella mismo,-a

•HAIEK / BERAK
•ellos,as (otros,as) 3a. p. pl.

•EUREN < *EBEREN <> HAIEN
•su-suyo de ellos,as


▪︎ELIBAT  (Z)
•cierto número
•unos,-as
•algún,-a
< *eri bat
•lo de un dedo
•3 falanges y 3 nudillos


▪︎ERDI
•medio, mitad
< *(b)eŕ eri oro ez den
•que no es otro dedo igual del todo
•que no es otro dedo entero
•que es medio dedo
•medio, mitad


▪︎ERI
•dedo de mano o pie
•pincho
•herido
•enfermo
(probable origen de los sufijos dativos: 
-RI, - EI, - ER, - I.
p.e.: *ni eri > niri 
(Señalando con el dedo índice: 
dedo yo, dedo tú : 
a mí, a tí)


▪︎ATZ
•zarpa, garra, mano
Cuando surge ESKU, ATZ / HATZ es dedo de la mano y BEHATZ dedo del pie. 
ERI sigue usándose como dedo de pie y mano.


▪︎ATZEMAN
•atrapar, agarrar, coger (~haR-tu)
< *atz eman
•dar mano
•echar mano
> ATZEMAN


▪︎AHUR
•palma de la mano
•cuenco o hueco de la mano
A.
< *aho edan ur eroan atz harro
•hueco de la zarpa<>mano para llevar agua de beber a la boca 
> *ahu erâ ur eroâ etz ârru
> *ahu irê û iruê iz êR
> *ahu rî û ruî i^ îR
> *ahû (^i) û ^u(ī^)R
(caen i lenis)
> ahû û û R
> AHŪ^R
B.
< *atz harro
•hueco de la zarpa-garra-mano
> *az harru
> *âherru
(metátesis)
> *âhurr(i)
> ÂHUR
C.
< *atz heda doŕ
•mano extendida lo más
> *az hire ruŕ
> *a^ hi^i ^uŕ
> *âh(ī)ûŕ
> ÂHÛŔ


Lo anteriormente expuesto induce a creer que los numerales protovascos surgieron de la descripción oral de la postura de los dedos en las manos para señalizar cada número, continuada con la serie numérica hasta el 20 con los dedos de los pies, como en otros idiomas, según se expone a continuación.


☆ ANÁLISIS Y RECONSTRUCCIÓN SERIADA DE LOS NÚMEROS VASCOS. 

▪︎1
•BAT
< *eri bada
•hay dedo
•un dedo
•uno
> *e^i bade 
> *(iî) bade
> *bat(e)
> BAT 
> bet (en zonas de Bizkaia)
(siempre detrás del nombre)

•Nota:
En ibérico pudo aglutinarse:
"eri ba den" y resultar "ban".



▪︎2
•BI
< *beR eri <> *eri beR
《p.e.: beR hogei <> berrogei:
otro veinte, dos veintes, cuarenta
beR ehun <> berrehun
otro cien, dos cien, doscientos》
•otro dedo
•dos dedos
•dos
> *beR e^i 
> *birr i^i 
> *birrī
(p.e.: birritan : dos veces)
> *BIR
> BÎ
(antes o después del nombre, como 'beŕ')

•Nota:
En ibérico pudo aglutinarse:
"beR eri den" y resultar "bin".


En adelante, desde el tres (3), siempre  el número antes del nombre.

▪︎3
•HIRUR > HIRU
< *biR eri ahuR 
•otro dedo en la palma de la mano
•dos dedos en la palma de la mano
•tres dedos rectos
•tres
> *bi^ iri ehuR
> *bīri ihuR  
> *bīrīhuR
(como birao > irao s/ Mitxelena)
> *īrīhuR
(h3>h1)
> *hīrīuR
> HIRUR 
> HIRÛ



▪︎4
•LAUR > LAU
¤ Opción A
< *eri bade ahuR
•un dedo en la palma de la mano
•cuatro dedos rectos
•cuatro
> *e^i bare aûR
> *ī beli aûR
> *bilaûR
(como birao > irao s/ Mitxelena)
> *ilaûR
> LAÛR 
> LAÛ
¤ Opción B
< *eri ahur
• (1) dedo en la palma
• cuatro dedos rectos
• cuatro
> *eli aûR
> *ilaûR
> LAUR > LAU



▪︎5
•BORTZ > BOST
¤ Opción A
< *beha ahuR (bade) heda zan 
("bade"> bat : uno, podría sustituir a beha : mirar, a principio de frase y significar simplemente "una palma de la mano muy extendida", pero en euskera el número uno se dice después del objeto)
•mira palma de la mano (una) muy extendida.
(<*zan den > han din > handî: grande
< *zan zan > *zen zen > zêzen:
grande grande = toro)

•mira (una) mano abierta
•cinco dedos 
•cinco
> *biâ aûR îte zê 
> *bāûrritizî 
> *bāûrr(i)tzī
(au > o)
> *boRtz(i) (5) ♧
(a distinguir de zoRtzi: 8)
> BORTZ
(metátesis)
> BÔST

También pudo aglutinarse como:
*boRtze > boRste (ibérico)

¤ Opción B
< *beha oro atz
•mira toda la mano (zarpa-garra)
(1. atz / eri <> 2. esku / atz)
•cinco dedos
•cinco
> *biê oro etz
> *b(ī) oro (i)tz
> *borotz
> *brotz
(metátesis 1a.: en neolítico de agricultura y pastoreo)
~ 7.000 años) :
> BORTZ
(metátesis 2a.: medieval
~ 1.000 años)
> bôzt <> BÔST



▪︎6
•SEI
¤ Opción A
< *zan atz gehi eri 
(zan den > handî)
(esku :
< *atz goiko den
•que es la zarpa de arriba
> *es huiku ri^
> *es ^iiku ^î
> *esīku
> esku)
•mano grande más (1) dedo
•cinco dedos más un dedo 
> seis dedos
> seis
> *zê etz heî e^i
> *zî itz ê eî
> *zītzēî
> *^ītzēî
> *TZĒÎ > SÊÎ

¤ Opción B

< *ZAN BORTZ (edo ATZ) GEHI ERI
•El gran cinco más (1) dedo.
•Cinco mas uno.
•Seis

> *ZAMU^TZ HEÎ E^I
> *ZENÎTZ Ê EÎ
> *ZIHÎTZĒÎ
> *ZI^ÎTZĒÎ = *ZĪTZĒÎ
> *(^Ī)TZĒÎ
> *TZĒÎ > SĒÎ

¤ Opción C
< *zan atz gehi eri heda bade
•mano grande más un dedo extendido (de la otra mano)
•cinco dedos más un dedo.
•seis dedos
•seis
> *ze^ etz he^i e^i ^ire ueri
> *^î itz ê(î) e(î) î^i ii^i
> *ītzêeīīî  > *(ī)tzēī
> *tzēī  >  sēī



▪︎7
¤ Opción A
•ZAZPI
< *zan atz gehi biR eri
(*zan den > handî: grande
*zen zen > zêzen: grande grande <> toro)
•mano grande más dos dedos
•cinco dedos más dos dedos
•siete dedos
•siete
> *zâ atz heî bî e^i
> *zāz ī^ pî ī  > *zāzīpī
> ZĀZPĪ

•Nota:

En ibérico pudo aglutinarse como:
zazpi > zezpi > zizpi > "sisbi"


¤ Opción B

0.
< *ZAN ATZ  GEHI BER ERI HEDA
•Mano grande (cinco) más dos dedos extendidos.
•El cinco más dos.
1.
> *ZAHATZ HIÎ BI^ I^I ÎRE
2.
> *ZA^ATZ ^Ī BÎ Î Î^I
> *ZĀTZ (ÎÎ) BĪÎÎÎ
3.
> *ZĀTZPĪ^
4.
> ZĀZPĪ 



▪︎8
•ZORTZI
0.
< *ZAN BER AHUR HEDA - BER ERI AHUR UTZI
•Dos palmas de la mano muy extendidas con otro dedo dejado en la palma de la mano.
•Dos palmas de la mano muy extendidas con dos dedos dejados en la palma de la mano.
1.
> *ZEMI^ EÎ^ ÎRE - MI^ I^I AÛR ITZI
2.
> *ZINI IÎ Î^I - NÎ Ī OR TZI
3.
> *ZIHĪ-HĪORTZI
> *ZI^Ī-^ĪORTZI = *Z(Ī)ORTZI
4.
> ZORTZI



▪︎9
•BEDERATZI
0.
< *ZAN BER AHUR HEDA - ERI AHUR UTZI
•Dos palmas de la mano muy extendidas con (1) dedo dejado en la palma de la mano.
1.
> *ZE^ BE^ EÎ^ ÎDE - ERI AÎ^ ITZI
2.
> *ZÎ BÊE(ÎÎ)DEER(I)A(ÎÎ)TZI
3.
> *ZÎBĒDĒRATZI
> *(^Î)BĒDĒRATZI
4.
> BĒDĒRATZI



▪︎10
•HAMAR
¤ Opción A
< *ZAN BER AHUR HEDA
(*zan den > han-dî:
que es grande <> grande)
•otra palma grande de la mano igual de extendida.
•dos grandes palmas de las manos estiradas.
•dos manos abiertas
•diez dedos
•diez
> *zan bî aûR îre
(nb > m)
> *zam(î)a(î)R (i^i)
(caen i lenis)
> *ZAMAR 
> HAMAR
¤ Opción B
< *amahi eri oro
•acabados todos los dedos 
(de las dos manos)
h3>h1
> *hamai eri uru
> *hama ri ri
> *HAMARRĪ > HAMAR(R)
¤ Opción C
< *amahi eri
•acabados los dedos
(de las dos manos)
h3>h1
> *hamai eri
(caen i lenis)
> *HAMAER > HAMAR

♧♧♧


¤ Anexo relevante

Una (otra) opción económica y muy viable para la aglutinación de los números 8 - 9 - 10 en Euskera 
e Ibérico : mismo origen con variantes muy pequeñas hacia el final de la evolución aglutinante.

( He reconstruído más fácil desde 10 hacia atrás : 10 - 9 - 8.
Para el 6 y 7 había que añadir 1 y 2 dedos a los 5 dedos de la otra mano. Para el 9 y 8 hay quitar 1 y 2 dedos a los 10 dedos de dos manos.)


▪︎10.
HAMAR

< *HEDA BI AHUŔ

•Extendidas las Dos Palmas de las Manos.

> *HIRA B(I) A(^I)Ŕ
> *H(I)^A BAŔ
> HÂBAŔ

•Euskera:
> HÂMAŔ

•Ibérico:
> ÂBAŔ



▪︎9.
BEDERATZI

< *BI AHUŔ HEDA - ERI BAT AHUŔ UTZI

•Las Dos Palmas de las Manos Extendidas Dejado Un Dedo en la Palma.

> *B(I) E(^I^) ^EDE - ERI MAD A(^I^) (I)TZI
> *BĒDĒRINARATZI
> *BĒDĒRIHA^ATZI
> *BĒDĒR(I)^ĀTZI

> BĒDĒRĀTZI

(Desconozco versión ibérica aglutinada relacionada)


▪︎8.
ZORTZI

< *ZAN-DEN BI AHUŔ HEDA - BI ERI AHUŔ UTZI DEN

(zan den > handî)

•Dos Palmas de las Manos Extendidas Grandes (con) Dos Dedos que están dejados en la Palma (de la mano).

(nb > m)
> *ZE^ RIMI A^UŔ ÎRE - MI E^I A^UŔ UTZI RE^
> *ZÎ^IN(I)  ORR Î^I - NI IÎ ORR UTZ(I) ^Ê
> *ZĪHORR Ī^H(Ī) ORR UTZ Ê
> *Z(Ī)ÔRR(Ī^Ī)^ORR(I)TZÊ
> *ZÔRRÛRTZÊ
> *ZÔRR(Î)RTZÊ
> ZÔRRRTZÊ<>Î

•Euskera
> ZÔŔTZÊ > ZÔŔTZÎ

•Ibérico
> ZÔŔTZÊ > SÔŔSÊ


Secuencia:

1-2 : nombres propios de origen
y primeros conocidos : hay 1 dedo / otro dedo = 2 dedos.

3-4 : 1/2 dedos en la palma.

5 : 1 palma de la mano entera

6-7 : palma de la mano más 1/2 dedos

8-9 : dos palmas dejando 1/2 dedos en una palma

10 : dos palmas de la mano

11: más de dos palmas de la mano, era mucho, a base de repetir la cuenta hasta 10, más de 10, finalmente 11.

12 - 19 : 10 más 2>>>9

20 : Ahí se acaban los dedos, quitar los dedos, desde ahí sin dedos.
Ahí sin más dedos no se puede añadir 
más.

♧♧♧


▪︎11
•HAMAIKA
< *hamaR eri ka
•a base de diez dedos
•repitiendo los diez dedos
•más de diez dedos (Mucho)
(Existe  'ser hamalau: ser catorce: 14', para expresar estar exagerando mucho en algo o ser persona arrogante: 'harro", pero no con mala connotación, sino con 'vis cómica')
•Once
> *hamâ e^i ka
> *hamâ i^i ka
> HAMĀĪKA


¤ ADDENDUM

▪︎HAMAIKA

Opciones ya Conocidas 


▪︎HAMAIKA (11)

a)
•Hamaika
< Hamaŕ Eri Ka
•a base de 10 dedos
•repitiendo la cuenta de 10 dedos
•once, mucho

b)
•Hamaika
< Amai Ga
•sin fin, un montón, mucho, once
(no explica la H inicial, ni qué es lo que no tiene fin: fallo semántico y etimológico que hacen esta opción poco o nada,viable).

☆☆☆


○ Otras 2 Opciones Nuevas para la Etimología y el Significado de Hamaika.


▪︎HAMAIKA  (11)
•once (11),
•incontable.



☆● Opción A. ●☆

•Es la Opción más completa, viable y probable tanto semántica como etimológicamente.


•De GENÉRICO para > 10  a  CONCRETO  para 11.


▪︎HAMAIKA  (11)

0.
< *HAMAŔ ERI GAIN HEDA DEN


•QUE SE EXTIENDE POR ENCIMA DE DIEZ DEDOS.

•QUE PASA DE DIEZ DEDOS.

MÁS DE DIEZ.
(en general)

INCONTABLE .
(por ser mucho,
en una primera fase)

ONCE (11).
(en una segunda fase)

(Genérico para todo lo que era más de 10, cuando 12, 13, etc. tuvieron cada uno su nombre se fijó como nombre para el 11.)

▪︎HAMAIKA  (11)

0.
< *HAMAR ERI GAIN HEDA DEN

1.
> *HAMA^ E^I  KAI^ ^IRA RI^

2.
> *HAM  IΠ KA(Î)  (Î)^A (^Î)

3.
> HAMÂĪKA  (11)




Opción B. 

•CONCRETO para 11.


▪︎HAMAIKA  (11)

0.
< *HAMAŔ ERI GEHI ERI BAT DEN


•QUE ES DIEZ DEDOS MÁS UN DEDO.

•ONCE <>  MUCHO.


▪︎HAMAIKA  (11)

0.
< * HAMAŔ ERI GEHI ERI BAT DEN

1.
> *HAMA^ E^U  KE^I  E^I  BA^ DI^

2.
> *HAM  IΠ  K(IÎ)  (IÎ)  UA RÎ

3.
> *HAMÂĪK(I)A(^Î)

4.
> HAMÂĪKA (11)


☆ Edota orohar:

HAMAIKA
Once, 11, Muchos-as.
(hiru aukerak)

A.
Hamar Eri Gain.
Por encima de diez dedos.
Hama ii kai
Hamaika.

B.
-Hamar Oro Gain.
Todo por encima de diez.
Hama Uu Kai
Hama ii ka
Hamaika.

C.
-Hamar Gainezka.
Sobrepasando diez.
Hama Heneka
Hama Ihika
Hama iika
Hamaika



▪︎12
•HAMABI
< *hamaR gehi bi
(*hamaR bi sería *dos dieces)
•diez más dos
•doce
> *hamâ heî bi
> *hamâ ^iî bi = hamâ^ībi
> HAMĀBI
(ibero : âmaRkebi ]



▪︎13
•HAMAIRU
< *hamaR gehi hiru
•diez más tres
•trece
> *hamâ heî îru
> *hamâ ^iî îru
> HAMĀĪRU



▪︎14
•HAMALAU
< *hamaR gehi lau
•diez más cuatro
•catorce
•ser 'hamalau': ser exagerado
> *hamâ heî lau
> *hamâ ^iî lau
> *hamâ^īlau
> HAMÂLAU



▪︎15
•HAMABOST
< *hamaR gehi bost
•diez más cinco
•quince

> *hamâ heî bost
> *hamâ ^iî bost
> *hamâ^ībost
> HAMABOST



▪︎16
•HAMASEI
< *hamaR gehi sei
•diez más seis
•dieciseis
> *hamâ heî sei
> *hamâ^iî sei
> *hamâ^īsei
> HAMĀSEI



▪︎17
•HAMAZAZPI
< *hamaR gehi zazpi
•diez más siete
•dircisiete
> *hamâ heî zazpi
> *hamâ ^iî zazpi
> *hamâ^īzazpi
> HAMÂZAZPI



▪︎18
•HAMAZORTZI
< *hamaR gehi zoRtzi
•diez más ocho
•dieciocho
> *hamâ heî zoRtzi
> *hamâ ^iî zoRtzi
> *hamâ^īzoRtzi
> HAMAZORTZI



▪︎19
•HEMERETZI
< *hamaR gehi bederatzi
•diez más nueve
•diecinueve
> *hamâ heî mederatzi
> *hemê ^iî nereretzi
> *hemênereretzi
> *hemêhe^eretzi
> *hemê^ēretzi
> HEMĒRETZI



▪︎20
•HOGEI
< HOR GEHI ERI GE
• Ahí sin dedos para sumar.
• Se acaban los dedos de manos y pies.
•Veinte.
-Euskera:
> HO GEI II  HI
> HOGEĪ
-Ibero:
> OR KEI II GE
> ORKEĪKE
> ORKEIIIHI = ORKEĪ
= ORKEIKE / ORKEĪ

Edota:
< HOR GEHI ERI ORO GE DEN
-Que se está ahí del todo sin dedos para sumar.
-Sin más dedos de manos y pies.
-Veinte.
> HO G(II II)  OO  HI Ri
> HOGOOII
 = HOGOI  (euskeraz ere)

Edota :

20
veinte.
Hogei  (euskera).
ORgei / ORkei  (ibero). 

A. (eusk.)
0. HOR ErI GE GEHI EZIN DEN.
-Ahí Sin Más Dedos No Se Pueden Añadir Más.
1. HO  (II)  G(I)  GE(I)  EHI rI
2. HO  G  GE  EI  I
= HOGGEEII
= HOGEI 

B. (ib°.)
0. ORR ErI KE EZI TE KEI
-Ahí Sin Más Dedos No Se Pueden Añadir Más.
1. ORR  E(I ) KE  I(Z)  DI  KE(I).
2. ORR (E)  KE  I  (r)I  KE.
3. ORKEIKE  (batzutan)
4. ORKEIGI 
5. ORKEIHI <> ORKEII
= ORKEI 
<> ORGEI
(<> OGEI) 

Oharra:
EZIN.
no poder, imposible.
(antónimo de AHAL : poder)
Ahalik Eze Den.
(eze > ez)
Que es el no poder.
Que es lo imposible.
>Eeri Ezi (r)In
>Ee(i) ezi in
= EEEZIIN
= EZIN.


♧♧♧

1/2 
▪︎ERDI
< *BEŔ ERI ORO EZ DEN.
(berr den > berdin : igual)
•Que no es otro dedo igual del todo.
•Que no es otro dedo entero.
•Que es ~ medio dedo.
•Medio, mitad.
> *beŕ e^i u^u i^ di^
> *berr iî i^i î dî = *(b)errī^dî
(cae b inicial en palabra trisilábica como en birao > irao s/ Mitxelena)
> *err(ī)dî 
> ERDÎ
Oharra:
También pudo aglutinarse como 
erden <> erder, en ibérico:
< Berr Eri Ez Dan Dorr Oro.
-Otro Dedo que No Es Lo Más del Todo (que no está entero o completo)
>BERR EI E DE ruR uu
>BERR (II) ( I)  DE (I )R (II)
>(B)ERDER
 (cae b inicial)
>ERDER
medio, mitad.

♧♧♧

¤ Comentario:

El origen de los numerales euskéricos e ibéricos aparece o se evidencia como idéntico, con algunas variaciones en los procesos de aglutinación del nombre de cada número, con relación genética.

♧♧♧


▪︎ELIBAT  (Zuberoa)
(~ BATZU / BATZUK)
•cierto número
•unos,-as
•algún,-a
< *eri bat
•un dedo
•tres falanges y tres nudillos
(descontados 1 y 2, entre 3 y 6)
> ELIBAT



En euskera el número (20) 'hogei' es un grupo numérico importante y relacionado con el número de dedos en ambas manos y pies, ya que aparece como base complementaria en la construcción de los números superiores. Comparando con otras lenguas, la construcción de números superiores en base ‘20’ es menos común que en base ‘10’, sin embargo no es inexistente ya que aparece también en otros sistemas numerales.
Para los números superiores en euskera tenemos:

•'30' HOGETAMAR
< hogei eta hamaR
(veinte y diez)

•‘40’ beR-hogei > BERROGEI
(2x20, notar aquí la forma no 
evolucionada *beR- para designar al ‘2’, tal y como ha sido explicado anteriormente)

•'50' BERROGETAMAR
< beR hogei eta hamaR
(2×20 y 10)

•‘60’ hiruR-hogei > HIRUROGEI
(3x20)

•'70' HIRUROGETAMAR
< hirur hogei eta hamar
(3×20 y 10)
p.e.:
hirurogetamaika (71)
(3×20 y 11)

•‘80’ lauR-hogei > LAROGEI
(4x20)

•'90' LAROGETAMAR
< lauR hogei eta hamaR
(4×20 y 10)

Respecto a los números ‘100’ y ‘1000’, en este trabajo que trata sobre la reconstrucción interna de los primeros numerales vascos del ‘1’ al ‘20’, el estudio etimológico para ('EHUN' : ‘cien’) no se incluye en sus resultados, ya que proviene del indoeuropeo, bien del celta (*Cantom: ‘cien’).o del latin (*Centum: cien)  (Kantom > Kentum, son el mismo vocablo): ‘cien’.
• KENTUM
> *GENDUN
> *HENUN
> ÊHUN

Lo mismo para ('mila' : ‘mil’) que es un préstamo seguro del latín 
( 'milia' : ‘mil’ ).


¤ NOTA FINAL

¤ Dedos, manos, números y épocas.

•ERI / ATZ / HATZ
Dedo / Mano / Garra / Zarpa

•ASKO / ESKU
Mucho / Mano

☆☆☆


▪︎ASKO
•Mucho

《 Sólo si es contable o cuantificable.
Si no lo es, se dice :
"handi < *zan den",
que es mucho, que es grande.

Así :

'ardi asko' : muchas ovejas,

pero :

'bero handia'  :  mucho calor 》



▪︎ASKO
•mucho y cuantificable

¤ Etimología

0.
< *HATZ GEHI ORO DEN


¤ Significado


QUE ES TODO SUMAR/AÑADIŔ
DEDOS.

¤ Evolución fonética
y aglutinación de la palabra


< *HATZ GEHI ORO DEN

> *^ATZ  KI^I  O^O RI^

> *ÂS K(Í)  Ō  (^Î)

> ÂSKŌ

<<< >>>

> ▪︎ ÊSKŪ :
•Mano
(que cuenta los numerales)

0.
< *ZAN HEDA ATZ
- GEHI HUTS ERI
- DEN


¤ Significado

•QUE ES MANO / GARRA MUY EXTENDIDA
- MÁS CERO DEDOS

•QUE ES MANO SOLA MUY EXTENDIDA
(SIN MÁS DEDOS)

•MANO QUE VALE (5) / QUE CUENTA CINCO DEDOS (5).


¤ Evolución fonética
y aglutinación de la palabra.


0.
< *ZAN HEDA ATZ
- GEHI HUTS ERI
- DEN

1.
> *ZE^  ^IRE  ETZ
- GI^I   ^UX  E^I
- RI^

2.
> *^Ê  (Î)^E   ES
- G(Ī) ÛS  (IÎ)
- (^Î)

3.
> *ÊÊESKÛ(Z)

4.
> ^ĒSKÛ^




¤ Conceptos básicos sobre la formación
de los numerales euskéricos.


(1) E(R)I BADA  > ĪBADE > BATI > BAT
•dedo hay

(2) BEŔ E(R)I > BEŔ Ī  > BIŔ  >  BÎ
•otro dedo

《beŕ : otro igual
beŕ heda zan > bertze : otros iguales
> beste : otro  (actual)》



(3) BEŔ ERI AHURREAN
•Dos dedos en la palma de la mano.
> BI^ IRI AHÛRRIE^
> (B)ĪRAHÛRR(Ī)
(cae b inicial)
> ĪRAHÛŔ
(h3 > hi)
> HĪRAÛŔ > HĪROŔ
> HĪRUŔ > HIRÛ


(4) ERI BAT AHURREAN
•Un dedo en en la palma de la mano.
> ELIUADA^URRIE^
> EL(II)ARAÛRR(IÎ)
> (I)LA^AÛŔ
> LĀÛŔ  >  LĀÛ^



~ Bortz > Bost  (5)
< *BEHA AHUŔ HEDA ZAN DEN
•Que es Mirar la Palma de la Mano
Muy Extendida.
•Cinco
>



(6) atz zan heda gehi eri
(7) atz zan heda gehi bi eri
(8) atz bi zan heda bi eri ahurrean UTZI
(9) atz bi zan heda eri ahurrean UTZI



2 manos :
(10)
•Hamar
< Zan Beŕ Ahuŕ Heda Den
(ber > bir > bî)
•Que es Otra(=Dos) Palmas de las Manos
Muy Extendidas.
(nb>m)
> ZAME^AÛŔ^IRERI^
> ZAM(I)Â(Î)Ŕ(I^I^Î)
> HAMÂŔ



《▪︎GAIN
•encima
< GOI HEDA DEN
•que se extiende por arriba
•que está desplazado encima
> GUI  ^IRA  RIN
> G(II) (Î)^A  ^IN
> GÂÎN  》


•HAMAIKA (11)
< HAMAR ERI GAINEAN  HEDA DEN
•Que Se Extiende Por Encima
De 10 Dedos.
•Que Pasa de 10 Dedos.
•Muchísimo.
•Específico para 11,
Tras Haber Nominado del n°12 En Adelante.
> hama i^i  ka(i)n(i)a^ (^i)ra ri^
> hamaīkahâ^a(^î)
> hamaīka^ââ  =  hamaīkā^



Entre 12 y 19

N°s ya conceptuales
olvidada su anatomía
etimológica.

(12)  hamaŕ heda(<>gehi) bi (eri)

Eusk:
heda > ^ire > ^i^i > ī^

Ib°:
gehi > ke(^i ) > ke

Eusk:
> hama^(ī^)bi > hamâbi

Ib°:
> ^amaŕ ke bi
> âbaŕkebi

(13) > hamâîrû

(14) > hamâlaû

(15) > hamâbortz / hamâbost

(16)  > hamâsei

(17)  > hamâzazpi

(18)  > hamâzoŕtzi

(19)  hamaŕ heda bederatzi
> hama êra  uereratzi
> heme êre (i)ere^etzi
> hemērērētzi
> hemērē^ētzi  =  hemērētzi



•Fin de dedos manos y pies.

•HOGEI (20)
< hoŕ ge eri  (<> ôrkēî  ibero)
•ahí sin dedos
•desde ahí sin dedos
> ho^ ge i^i  =  hôgeī



20+10=30  hogetamaŕ
2×20=40    berrogei
2×20+10=50  berrogetamaŕ
3×20=60  hirurogei
3×20+10=70 hirurigetamaŕ
4×20=80  larogei
4×20+10=90 larogetamar



100
EHUN < KENTUM  (celta / latín)
Existieron 5×20 y 6×20



1000
MILA (latín)



¤ Fases metodológicas
de los numerales euskéricos.

Fase 1 :  1-2
Fase 2 :  3-4
Fase 3 :  5
Fase 4 :  6-7
Fase 5 :  8-9
Fase 6 : 10
Fase 7 : 11
Fase 8 : 12-13-14-15-16-17-18-19
Fase 9 : 20
Fase 10 : 20-30-40-50-60-70-80-90
Fase 11 : 100
Fase 12 : 1000

☆¤☆

¤ Anexo ¤

•Explicación de la evolución del sentido
semántico de las palabras para dedos
y manos.

Fase 1

Sin Saber Contar

¤ ERI  <>  ATZ

☆☆☆


▪︎ERI
•dedo de mano o pie
(hasta usarlos para contar)
•pincho
•herida
•enfermedad
•enfermo

0.
< *Atz Abaŕ Oro Den

Que Son Todas las Ramitas
de la Mano /Garra / Zarpa.

1.
> *EZ EUE^  URU RI^

2.
> *E^ E(I)Ê  (I)RI ^Î

3.
> ^ĒRĪ

《 atz abaŕ > atzamaŕ  (B) :
dedo de la mano  》



▪︎ATZ
•mano, garra, zarpa
(que agarra)

0.
< *Haŕ Heda Zan Dauen

•Que Agarra Muy Extensamente

1.
> *Ha^  (^I)te Ze^  Roe^

2.
> *^  T(I)  ZΠ ^UÎ

3.
> *^  TZ(Î)  (ÎÎ)

4.
> ÂTZ


Fase 2

Tras Aprender a Contar


¤ HATZ  <>  ESKU


▪︎HATZ  >  ÂTZ
•Dedo de la mano

< *Hamar Eri
Atz Abar Diren


Diez Pinchos que son Ramitas
de la Mano / Garra.

> *Hana^  (i^i)
atz  aua^  riri^

> *HAH 
ATZ  EIÊ  ^I^Î

> HA^A 
ATZ  (IIÎ)  (ÎÎ)

> HĀTZ



▪︎Behe HATZ
> BĒHATZ
•Dedo del pie



▪︎ESKU < > ASKO
•Mano <> Mucho

0.
< *HATZ GEHI ORO DEN


▪︎ ESKU

A.

0.
< *HATZ GEHI ORO DEN

Que es la suma / adición
de todos los dedos
de la mano

0.
< *HATZ GEHI ORO DEN
1.
> ÊTZ K(I^I) U^U RI^
2.
> ÊTZKŪ(^Î)
3.
> ÊSKŪ

B.
▪︎ESKU
0.
< *ATZ GOIKO DEN•
•QUE ES ZARPA DE ARRIBA.
1.*ES HUIKU RI^
2.*ES ^IIKU ^Î
3. *ESĪKU
4. ESKU



▪︎ASKO

0.
< *HATZ GEHI ORO DEN

Que es todo sumar / añadir dedos.

0.
< *HATZ GEHI ORO DEN
1.
> ÂTZ  K(I^I)  O^O RI^
2.
> ÂTZKŌ(^Î)
3.
> ÂSKŌ


♧◇♧


•Conclusión

Puede concluirse que existieron diferentes fases para la creación de los números euskéricos.
En las primeras fases, la conceptualización de los números 
(el gran paso de la Humamidad: el paso del pensamiento material, de objetos que se ven, al pensamiento simbólico: conceptos que representan algo) todavía no había ocurrido, por lo que el número y el signo gestual usado para representarlo eran indistinguibles. 
Cada fase duró un periodo de tiempo lo suficientemente largo para permitir la evolución de las palabras, de manera que en fases posteriores aparecen ya las formas evolucionadas de los primeros numerales, lo que indica una conceptualización o abstracción de los números inferiores empleados para la creación de los números superiores.

En resumen, la evolución de las palabras numéricas designadoras de cada dígito (de digital, de dedos) se ha verificado a través de un proceso diacrónico para su designación como sistema numeral del euskera, que resulta haber seguido un método seriado lógico de designación, basado en los signos  gestuales digitales y manuales empleados para representar, tanto visual como oralmente, los primeros numerales euskéricos que con el tiempo (mucho) evolucionaron fonéticamente hasta la numeración actual.

¤ Referencia

"Reconstruction of the Ancient Numeral System in Basque Language"

Source: 

Philology, Volume 4, Numbers 2018-2019, 2019, pp. 157-172(16)

Publisher

Peter Lang Academic Publishing Group

DOI: 

https://doi.org/10.3726/PHIL042019.3


☆ ☆ ☆

¤ Números Ordinales: Etimología, Origen y Significado del Sufijo - GARREN. Análisis.


▪︎-GARREN
Sufijo (atzizki) de los números  ordinales.
Indica el número de orden en una serie o conjunto ordenado.
▪︎LEHEN 
•primero
< *AURRE KEN 
•sin delante
•quitado lo de  delante
> *arre gen
> *ale hen
> *ele hen
> *(i)lehen
> LEHEN

▪︎Bi-Garren : Segundo

▪︎Hiru-Garren : Tercero

▪︎Lau-Garren : Cuarto

.....etc.

▪︎AZKEN :
•último
< *ATZE KEN
•sin detrás
•quitado lo de atrás
> *az(e) ken
> AZKEN

▪︎- GARREN

0.
< *[ BI ] - GEHI AURRE HEDA DAGOEN

•Que está desplazado de delante sumando [ dos ].

•Desde Delante Contando 
[ Dos ] ~ (u otro n° cualquiera)

•El Segundo.

¤ Oharra - Nota :

▪︎-TIK
 < HEDA DAGOEN
•Que Está Desplazado
> -(î)te rekuî
> - ti  ^ik(iî)
> - TĪK

▪︎Aurre Heda Dagoen 
> AURRE-TIK
•Que Está Desplazado de Delante
•Desde Delante 》

0.
< *[ BI ] - GEHI AURRE HEDA DAGOEN

1.
> *[ BI ]- GIÎ ARRE (Î)RE REHUIN

2.
> *[ BI ] - G(Ī)ARRE^E^E(^II)N

3.
> [ BI ]- GARRĒN
•Segundo

Y así sucesivamente con todos los números para pasar de cardinales a ordinales:
hiru-garren, lau-garren, 
bost-garren, sei-garren, zazpi-garren, zortzi-garren, bederatzi-garren, 
hamar-garren,
hamaika-garren,
....
hogei-garren
....
eta abar.

◇◇◇

¤ Etimologías propias de @fga51

♧◇♧


IGURIKI - ITXARON. Esperar, aguardar. Jatorrizko esanahiak.


◇◇◇

IGURIKI - ITXARON
sinónimos: esperar, aguardar.

☆☆☆

IGURIKI
esperar, aguardar
Jatorrizko esanahia.
0. EGON ORO HEDA EGIN DEN.
-QUE ES HACER ESPERA TODA EXTENSA.
1. IGU UU (I)RE  IKI ri.
2. IGUUURIIKII.
= IGURIKI.

♧♧♧

ITXARON.
esperar, aguardar.
(sinónimo de iguriki)
Jatorrizko esanahia.
0. EGON HEDA OSO ZAN ORO DEN.
-Que es estar esperando del todo
muy extensísimamente.
1. IGU ITE USU ZAHURO rIN
2. IHI ITI IS(I) ZA(I)RO (I)N
3. IT(I)SZARON
4. ITSZARON
= ITXARON

♧◇♧
@fga51
♧◇♧


domingo, 14 de diciembre de 2025

ARKARAKATS / ARKAKARATS. BARKARATZE. KARKARAKATXI. Escaramujo, rosal silvestre. Jatorrizko esanahia.




◇◇◇

ARKARAKATS / ARKAKARATS.
BARKARATZE.
KARKARAKATXI.
Escaramujo, rosal silvestre.
Jatorrizko esanahia.

Metátesis:

ARKAKARATS / ARKARAKATS
=
ALKAKARATS / ALKARAKATS
=
BARKAKARATS / BARKARAKATS
=
BARKAKARATZI / BARKARAKATZI
Epéntesis:

KARKARAKATXI
(Harana Done Bikendi, Arabar Mendiak).

(B)ARKARAKATZI
escaramujo, rosal silvestre.
Jatorria:
0. BAR GORRI
GARA KAR ARANTZ ORO
DAUN LANDAREAK.
Esanahia:
-Planta que tiene
todo el tallo con espinas duras
y frutos rojos.
Bilakaera:
1. BA HUR
KARA KA AATZ UU
REU  RERERIE.

2. BA(I)R
KARA KAAATZII
II  IIII

3. BARKARAKATZI
    <> ARKARAKATS  <>  ARKAKARATS
    <> KARKARAKATXI <> KARKARAKATXI


♧◇♧
@fga51
♧◇♧




sábado, 13 de diciembre de 2025

BIHOTZ. Corazón. Jatorrizko esanahia.


◇◇◇

BIHOTZ.
Corazón.
Jatorrizko esanahia.

☆☆☆

A/B/C aukerak.

A.
0.gihaR BOrO HarrO OdOl bulTZaTZen daun.
B.
0.gihar BIrIKEn aRtean OdOl bulTZaTZen daun.
A.
-músculo esférico hueco que impulsa sangre.
B.
-músculo entre los pulmones que impulsa sangre.
A.
0.gihaR BOrO HarrO OdOl bulTZaTZen daun.
1.gie buu heR oro uutzetz(i) reu
2.gii bii hi oo (ii)tzitz (ii)
3. hibih(i)otzitz
4. (i)bihotz(i)tz
5. BIHOTZ
-LabuRpena:
BOOHOOOTZTZ
BUHOTZTZ
BIHOTZ

B.
0.gihaR BIrIKEn aRtean OdOl bulTZaTZen daun.
1. hie BIIGI edie OrO  uuTZeTZi  reu
2. ii  BIHI  IrII  OO  iiTZiTZi  ii
3. BIH(I)  (II)O  OO  TZ TZ
4. BIHOOOTZTZ
= BIHOTZ
-LabuRpena:
BIRIKEOOTZTZ
BIIGIOTZ
BIH(I)OTZ
BIHOTZ   🔄 ⬆️
C.
BIHOTZ
0. Behetik Gora Odol Zan
Hedarazi Daun
GihaR Boro Harro Den.

1. BIIDI  HOE OTO ZE
IrEEZI  rEU
HIE  MUU  ELU rI

2. BIrI  HO(I) OTU  ZI
III(Z)  II
II  NII   IrI  I

3. BII  HO OT(I)  ZI
III II
II HII  III

4. BIHOTZ(II)

5. BIHOTZ

♧♧♧
@fga51


ASPALDI. Hace tiempo. De la vida pasada. Jatorrizko esanahia.


◇◇◇

ASPALDI.
Hace tiempo.
De la vida pasada.
0. Atzeko Biziaren Aldi.
-Tiempo de la Vida de Atrás
/ De Antes.
1. Atzegu biziai aldi.
2. Atzihi  biia(i)  aldi.
3. As(ii) p(ii)a aldi.
4. As pa aldi.
= ASPALDI.

♧◇♧
@fga51
♧◇♧

ALARGUN. Viuda / Viudo. Jatorrizko esanahia. Significado originario.

 



◇◇◇


▪︎ALARGUN
viuda-o 

Jatorria:

ALARGUN 

0. JADA HILA DEN BERE EZKON-KIDEA.

Esanahia:

-QUE YA ESTÁ MUERTO 
SU COMPAÑERO-A
DE BODA . 

-Muerto Ya Su Esposo / Esposa. 

- Viuda / Viudo. 

Bilakaera:

0. JADA HILA DEN BERE EZKON-KIDEA. 

1. IArA  ILA  rIMErE  EGUN-GIrIE.

2. AA  LA  rINIrE  EGUN-HIII.

3. AA LA  r(IHI)rE  EGUN(-III).
 
4. AALARR(EE)GUN.

5. ALARGUN.


♧◇♧
¤ Etimologías propias de @fga51.
♧◇♧


HIGI - MUGI. Remover, mover, moverse, agitar, menear(se), desplazar(se). Jatorrizko esanahiak.



◇◇◇

HIGI  - MUGI.
remover, mover, moverse.
agitar, menear(se), desplazar(se).
Jatorrizko esanahiak.

☆☆☆

HIGI.
remover, mover(se).
0. GELDI GABE ERAGIN.
-Mover Sin Parar.
1. GIrI  GEUI  IrEGI
2. HII  GIII  IIHI
3. HII GIII  III
= HĪGĪ
Erakarria:
igitai
hoz
<higi tai
-corta moviéndose
>igitai

♧♧♧

MUGI
agitar, menear(se), desplazar(se).
mover(se).
0. GAIN BEHErA OrO HIGI.
-Remover Todo de Arriba a Abajo.
1. GENBIIEOOIGI
2. HIM(III)UU(I)GI
3. IMUGI
4. MUGI

♧◇♧
@fga51
♧◇♧

Frecuencias / Infrecuencias : SARRI - MURRI - MAIZ - URRI -BAKAN - BAKAR - ESKAS - UGARI. Frecuente - Infrecuente- Abundante - Escaso- Solo - Único - De mala calidad - Abundante. Jatorrizko Esanahiak.




◇◇◇

Frecuencias / Infrecuencias :
SARRI - MURRI - MAIZ - URRI
-BAKAN - BAKAR - ESKAS - UGARI.
Frecuente - Infrecuente
- Abundante - Escaso
- Solo - Único - De mala calidad
- Abundante.
Jatorrizko Esanahiak.

☆☆☆


SARRI
frecuente, a menudo,
muchas veces.
0. OSO ZAN  BERRIZ
EKUS AHAL DEN
(ekus > ikus)
(zan den >  handi : grande, mucho)
-Que se puede ver
muchísimo (muchas veces)
de nuevo.
1. USU HAMIRRI
IGI  EE  rI
2. ISI  ANIRRI
IHI II I
3. S  AHIRRI
II II I
4. SA(I)RRĪ
5. SARRĪ

♧♧♧


MURRI
infrecuente, reducido,
pocas veces.
0. EZIN DEN BEHA
ORO BERRIZ  ZAN


-Que no se puede observar
todo muy de nuevo
1. IZI rI MIE
UU  UIRRI  HEN
2. (II I) M(II)
UU  URRI  HI
3. MUUURRII
= MURRI

♧♧♧


MAIZ
frecuentemente
0. BERRIZ EKUS AHAL
ZAN ALDIZ  DEN.
-Que se puede ver
de nuevo muchas veces.
1. MILI IGI  AA
HAN ArIZ  rI
2. MIrI  IHI  AA
A  AIZ  (I)
3. M(II II) AA
A  AIZ 
4. MAAAAIZ
  = MAIZ

♧♧♧


URRI
escaso, infrecuente
0. ORO MURRI IKUS AHAL DEN.
-Que se puede ver
todo infrecuentemente.
1. UU  NURRI  IGI  EE  rI
2. UU  HURRI  IHI II I
3. UU  URRI  II  II I
=  URRI


♧♧♧


BAKAN.
raro, escaso, infrecuente.
0. BEHA ESKAS DEN.
-Que se Observa Rara Vez.
1. BIA  IZKAZ  rIN.
2. BA (I)KA (I)N.
3. BAKAN.


♧♧♧


BAKAR.
sólo, único.
pocos, escasos.
A.
0. BAT BER GABE DOR ORO DEN.
-Uno que Está Todo Lo Más Sin Otro.
-Sólo.
-Único.
1. BA BE  KABE rUR  UU  rI.
2. BA UI  KAUI  IR (II)  (I).
3. BA (II) KA(II)  (I)R.
4. BAKAR.
B.
0. BAT ELKAR ORO GABE.
-Uno del Todo Sin  Otro Mútuo.
(elkar: mutuo, uno y otro)
1. BA (I)KAR  UU  HEUI.
2. BA  KAR  (II)  (III).
3. BAKAR.

♧♧♧


ESKAS
insuficiente, defectuoso,
de mala calidad,
pobre, escaso.
< ESKA-OSO
-muy  insuficiente
>ESKAS
Adibideak:
neska < eme-eska
sardeska < sarde-eska
pixka < bi eska 🤏
puska / puxka < ber oso eska
abaraska < abarr heda eska
0. ESKA OSO
Muy pequeño
Muy poco
Insuficiente
1. ESKA SO  (escaso en cast.)
2.ESKASU
3. ESKASI
4. ESKAS

☆☆☆

Esku Heda Ahur Gora Den.
-Mano extendida que está
con lapalma hacia arriba.
> Eska : pedir.

☆☆☆

Esku Heda Ahur Behera Den.
-Mano extendida que está
con la palma hacia abajo.
> Eban > Eman : dar

♧♧♧


UGARI.
abundante.
0. ORO GAIN HEDA DEN.
Que se extiende todo por encima.
1. UU GAI  IRE  RI.
2. U GA RI I.
= UGARI.

♧◇♧
@fga51
♧◇♧