martes, 14 de enero de 2025

SAGAŔ - MADARI. Manzana - Pera. Jatorrizko esanahiak. Significados originarios. HARRI-HAITZ-HANDI-BARATZA-BARAZKI-LANDARE - BASO - MASUSTA- MARRUBI / MALLUKI-MAHATS - HAŔTZI-BILAKA(TU) - BIHUŔ(TU)- BERDIN - EZBERDIN- ARDANO / ARDAO / ARDAU/ ARDO / ARNO - BILDU-BIRIBIL / BOROBIL -UKABIL - ABABOŔ - ISTRIBOŔ. Piedra, Roca, GrandeHuerta, Hortaliza,Planta, Bosque, Zarzamora, Fresa, Uva, Fermentar, Evolucionar, Transformar(se),Igual, Diferente/Distinto, Vino, Juntar / Reunir, Redondo, Puño, Babor, Estribor.

 





◇◇◇ 


¤ SAGAŔ - MADARI.

•Manzana - Pera. 

HARRI-HAITZ-HANDI

-BARATZA-BARAZKI

-LANDARE - BASO - MASUSTA

- MARRUBI / MALLUKI

-MAHATS - HAŔTZI

-BILAKA(TU) - BIHUŔ(TU)

- BERDIN - EZBERDIN

- ARDANO / ARDAO / ARDAU

/ ARDO / ARNO - BILDU

-BIRIBIL / BOROBIL 

-UKABIL - ABABOŔ - ISTRIBOŔ.

•Piedra, Roca, Grande

Huerta, Hortaliza,

Planta, Bosque, Zarzamora, 

Fresa, Uva, Fermentar, 

Evolucionar, Transformar(se),

Igual, Diferente/Distinto, 

Vino, Juntar / Reunir, 

Redondo, Puño,

Babor, Estribor. 


☆☆☆


¤ Protoeuskera aplicable: 

▪︎ *is : fluido


▪︎*kaŕ > harri

•duro, sólido > piedra 

< *kaŕ oro den

que es todo duro

> haŕ u^u ri^

> harr iî ^î  = harrī^


▪︎haitz

*harri oro heda zan den

•que es piedra toda muy extensa

> haŕ  u^u  ^ite ze^ ri^

> ha^  i^i  ît(i)  zi  ^î

> hâī^tz(ī)

> hâītz :

•roca, peña 

☆ 

▪︎*zan den > handî

que es grande, grande, gran,

mucho, muy. 


▪︎*doŕ : cima, cumbre, lo más de algo

< *heda oro goi aurre den

•que se extiende todo en alto delante

> îde o^o ho orri ri^

> di ō ^o orr ^î

> dōŕ

☆ 

•baŕ : fruto, vegetal

> ma^ = mâ 

e.b.: 

▪︎baratza

•huerto-a

< *baŕ landa heda zan den

•que es muy extenso

campo de cultivo

de vegetales / frutas / hortalizas.

> ba^ ra^ra (^i)te za^ ri^

> bâ râ^a t(i) zâ (^î)

> bârā^tzâ 


▪︎barazki

•hortaliza

< *baratza  gi

•alimento de huerta-o

> baraze ki

> barazki 


Más genérico: 


▪︎landa > landare

campo de cultivo o plantación

> planta vegetal

< *landan heda den

•que se extiende en el campo de cultivo

•que crece en la plantación

•planta vegetal

> landa^  (^i)re  ri^

> landâ re (^î)

= landâre

☆ 

▪︎baso
bosque

*baŕ zan heda oso oro den•

•que es todo 

mucha vegetación 

muy extensa

> ba^ za^ îre usu o^o ri^

> bâ ^â  (î^i) (i)s(i) ō (^î)

> bā^sō


☆ 


▪︎masusta

•zarzamora, mora

< *baŕ oso heda sasietan den •

•baya que está muy extendida

en las zarzas.

> ma^ usu îre seseta^ ri^

> mâ  su  (î^i)  s(i)s(i)tâ  (^î)

> mâsusstâ  =  mâsustâ


▪︎mahats 

•uva

(fermentado produce

vino : aŕdano

> aŕdaô / aŕdaû / aŕdo / aŕno

< *baŕ is haŕtzi oso den •

•que es fruto 

cuyo mosto

fermenta completamente.

> ma^ is ha^tz usu ri^

> mâ  iz  hâtz  (i)s(i) (^î)

> mâi^hâtzs

> mâhâts 


¤ Oharra: 


▪︎haŕtzi

•fermentar

< *gaŕ oro bihuŕ den eta zan•

(zan den > handî)

•que es transformarse

en todo ardiente y mucho.

> haŕ u^u  ui^uŕ ri^ (i)te ze^

> haŕ (iî)  (iiî)ŕ  (^î ) t(i) zî

> haŕŕtzî

= hařtzî 


¤ Anexo complementario 


▪︎bilaka(tu)

•evolucionar

< *bila ka ari den

•que es actuar buscando.

•que es ir cambiando.

> bila ka a^i ri^

> bilakaa(î^î)

> bilakā  <> bilakā(tu)  (part. verb.)


▪︎bihuŕ(tu)

•transformar(se), transformar(se)

•convertir(se)

< *ez beŕ heda oro doŕ den•

•que es desplazarse todo lo más

a otro no igual.

•que es convertir(se) en otro /algo / alguien  diferente/distinto. 


(beŕ den > beŕ din

que es otro igual, igual.) 


(ez beŕ den > ezberdin

que es otro no igual, diferente.) 


(doŕ: lo más de algo, cima, cumbre

< *heda oro goi aurre den 

•que es extenderse/desplazarse

delante arriba del todo.

> îde o^o ho orri ri^

> d(i) ō ^o oŕ (^î)

> dōŕ ) 


< *ez beŕ heda oro doŕ den

> (i^) bi^ hire uru ruŕ ri^

> bî h(i^i) u^u ^uŕ  (^î)

> bîhū^ŕ


▪︎aŕdano / aŕdao / aŕdau

aŕdo / aŕno

•vino (de uva)

< *mahats  is

hařtzi den zan oro •

(zan den > handî)

•que es mosto de uva

fermentado todo mucho.

•que es mosto 

fermentado 

del todo / por completo.

> ne^es  is

^ařzi  d(i^) ^an  o^o

> hiîz iz

âř(^i )  dânō

> (^ī^)  (i^)

âřdânō

= âřdânō

A.

âřdânō

> *âřdâhō

> âřdâ^ō 

= âřdâō = âřdâū

> âřdō 

B.

âřdânō

> *âř re nō

> *âř (^i) nō

> âřnō


▪︎madari : pera

(ver en el final del artículo)


▪︎MARRUBI <> MALLUKI

•fresa

A.

*baŕ oro gorri den

•que es fruto todo rojo

•fresa

> mâ  u^u  gurri  ri^

> mâūgurri^î  = mâūgurrī

> mâīrrugi

> mâiluki  <>  mâlluki 

B.

*baŕ den oro gorri 

•fruto que es todo rojo

•fresa

> ma^  ri^  ulu  kuli

> mâ ^î  ilu  kiri

> mâīluki^i  =  mâllukī 

C.

baŕ gorri oro den

•fruto que es todo rojo

•fresa

> ma^  gurri  u^u  ri^

> mâ  rrugi  ū  ^î

> mâ  rru^i  b  î

> mârrubî 

☆ 

beŕ  >  bi^  > bî

otro : dos

beŕ-tze < beŕ heda zan

> beste

otros = otro muy extenso 

☆ 

bil > bil(du)

•unir, juntar, reunir, recoger

*bat oro egin den

•que es hacer todos/todo uno

> be^ ulu i^i^ ri^

> bî  ili  ī^  ^î  = bīl(ī^)

> bīl  <> bīl(du) 

☆ 

A.

biribil

•redondo

< *bi eri bil

•dos dedos unidos

•redondo en círculo

•redondo  (en 2D)

> bi iri bil = bīribil

B.

borobil

•redondo (en 2D)

< *bi eri oro bil

•dos dedos todo unidos

•redondo en círculo

> bi i^i oro bil =  bīorobil

> borobil

C.

borobil

•redondo (en 3D)

< *beŕtze eri oro bil

•juntar todos los otros dedos

(de la mano)

•cerrar todo el puño.

•redondo en esférico.

> bi^zi  i^i  oro bil

> b(î^i  ī) oro bil

> borobil 


Nota: 

Similar a 'ukabil' pero en otro

sentido: 

•'borobil' : 

resalta la forma redonda

del puño. 

•'ukabil' : 

resalta la dureza

del puño. 


▪︎ukabil

•puño

< *eri oro kaŕ bil

•juntar duro todos los dedos

•cerrar el puño

> (i^i)  u^u ka^  bil

> ūkâbil 

☆ 

*boro : cóncavo 

*doŕ : cima, cumbre,

lo más de algo

< *heda goi oro aurre den •

•que se extiende delante todo arriba en lo alto.

> (î)de ho(i) o^o  orr(i) ri

> d(i)  ^o  ō  orr (^î)

> dōŕ 


▪︎-boŕ

*boro doŕ den•

•que es lo más cóncavo.

> bo^o  roŕ  ri^

> bō ^orr (^î)

> -bōŕ 


e.b.:

▪︎baboŕ : ababoŕ

▪︎estriboŕ : istriboŕ 


▪︎ABABOŔ

< *ALBO ZABAL BORO DOŔ DEN•

•Que Es Costado Ancho Lo Más Cóncavo.

> *A^BU  ^AMA^ BO^O ROŔ RI^

> *AB(I) ÂNÂ BŌ^ORR(^Î)

> *ABÂHÂBŌRR(Ī)

> *ABÂ^ÂBŌŔ

> ABĀ^BŌŔ   (eusk.) 

> BĀBŌŔ  (cast.) 


▪︎ISTRIBOR

< *BESTE ALBO ERE ZABAL BORO DOŔ DEN•

•Que Es El Otro Costado También Ancho Lo Más Cóncavo.

> *BESTE E^MU IRI ^AMA^ BO^O ROŔ RI^

> *BESTĒ NĪ RI ÂNÂ BŌ  ^ORR  (^Î)

> *BESTĪ HĪ RI ÊHÊ BŌŔ

> *BESTĪ ^ĪRIÎ^Î BŌŔ

> *BEST(Ī)RĪBŌŔ

> *(B)ESTRĪBŌŔ

(cae b inicial)

> ESTRĪBŌŔ  (pasa al cast.)

> ISTRĪBŌŔ  (eusk.)

☆☆☆

◇◇◇

♧♧♧


▪︎SAGAŔ

•manzana 

< *osasungarri 

zan den (>handî)

baŕ borobil (<> biribil ) oro • 


•fruta toda redonda 

que es muy/mucho/grandemente

saludable. 


(nb > m)

> usasi^gaŕ  ze^  

rime^ 

uu^uui^ u^u 


> (i)saz  gaŕ  ^î  

^inî  

ii^iiî  i^i 


> sa^ gaŕ  (^īhī^) 

> sâgaŕ


¤ Nota 

Sobre la etimología de manzana.

Dicen :

" Del castellano antiguo mançana, 

a su vez del castellano antiguo maçana, 

elipsis del latín (mala) mattiāna 

("manzana de Mattius"), 

por la variedad de este fruto 

bautizada en honor al agrónomo 

y botánico romano Caius Mattius."

Lo cual no es creible en absoluto. 


Lo màs probable es otro origen 

euskérico : 


< *baŕ den zan ona •

•fruta que es muy buena

> ba^ rin zan una

> mâ (^i)n  zah ina

> mânza(^i)na

> mânzana

♧♧♧ 


▪︎MADARI

•pera 

2 opciones 

(blando : bigun, samuŕ, bera) 


A.  

< *baŕ heda den bera •

•fruta alargada que es blanda/suave.

(nb > m)

> ma^ ^ida  rimi^e

> mâ da rini^i

> mâdarihiî

> mâdari^ī  =  mâdarī 


B.

< *baŕ zan bigun den heda oro •

•fruta muy blanda/suave 

que es toda estirada.

(nb > m)

> ma^ zemihi^ ri^  ^ida  uru

> mâ  ^ini^î  ^î  da  iri

> mâ  îhī^  da ri

> mâ (î^ī^) da ri

> mâdari 


¤ Nota 

Etimología de pera.

Dicen:

Del latín 'pirum - pira'.

y éste del germánico 'pera'.

Pudiera ser así.


También puede tener

otro origen euskérico:


< *baŕ oro bera heda den •

•fruta toda blanda/suave

que es alargada/estirada.

> be^ u^u uera ^ira  ri^

> pê  (i^i)  (i)era (î)^a  (^î)

> pêeraâ  =  pērā


♧◇♧

¤ Etimologías propias de @fga51.

♧◇♧



No hay comentarios:

Publicar un comentario