lunes, 16 de noviembre de 2020

OZPIN : el interesante caso del vinagre y dentera.



▪︎ozpin (eusk.)
•vinagre

•Etimología interna aparente:

< [*arno is bor din]
[•que es estropeado fluido del vino]
•fluido de vino estropeado
> * ano is bo rin
> *aho is pu in
> *eo iz pin
> [ozpin]

Pero es erróneo.
El vocablo no se formó así, no tiene que ver con el vino, sino con su efecto sensorial en los dientes.

▪︎Variantes actuales :
Fuente : EHHA

▪︎Fuentes histórico - literarias escritas :

▪︎[ozpin]:
Documentado en textos septentrionales, además de en algún autor navarro moderno y en Orixe. 

Las formas:

▪︎[ospin]
la emplean Etcheberri de Ziburu y Larreguy

▪︎[ozprin]
Etcheberri de Ziburu y Axular

▪︎[ozme]
J. Agerre

▪︎[oxme]
otros

Además:

▪︎[ospin] <> [hospin]

▪︎[orzpin] <> [ortzpin]

▪︎[ozmin]

▪︎[ozme]

▪︎[oxme]

▪︎[ozme]

▪︎[ozpin] 

▪︎[ozpirin]

▪︎[oxme]

▪︎[Ozmea] (sic),
aunque la entrada es
▪︎[ozme]

Documentado al Sur desde Lazarraga;
al Norte lo hallamos en Belapeire, Oihenart, Archu, Hiribarren, Joannateguy y Zubiri.

(...) llamáronle de
▪︎[Ospina],
que dize de vasquençe vinagre (Lope García de Salazar, 1475)

"Alfer ifini naizu purgaetan / 
▪︎[ozpin] -barakatzetan sekulako."
Lazarraga (B)

"Eztia ta ozpin, gozo ta onegin."
RS 267.

"Orotako gaxtoen ozpina da arno eztitik (...)"
(...) 

▪︎['ardo - ozpin']
ardo-ozpin 
Ardoa (za)hartzitzetik ateratzen den [ozpina] Gehitu perrexila xehe-xehe eginda eta olioa, limoi zukua eta [ardo ozpin] pixka bat (...)
(...) 

Ardo (iz.)
Mahatsaren zukutik ateratzen den edari alkoholduna 

* [Ardo mindua].
Ardo upela.
Ardo-saltzailea zen. Zahagi zaharretan ari da ardo berria (...)
Fuente : 
Orotariko Eusk. Hizt.



¤ ANÁLISIS DEL VOCABLO
▪︎OZPIN
•Variantes históricas :
x ozpin
x ospin
x ozprin
x oxme
x orzpin
x ozmin
x ozme
x ozpirin
x ozme-a
x ospin-a
x ardo - ozpin
x ardo mindua

▪︎Grupos diferenciados :

1. ozpin, ospin
2. ozprin, ozpirin
3. orzpin
4. ozme, oxme
5. ozmin
6. ardo - ozpin
7. ardo mindua

▪︎Variantes conceptuales :

1. orzpirin
2. orzme
3. orzmin
4. ardo - orzpirin
5. ardo mindua

▪︎Conclusiones :

a)
Aparentemente ozpin o similar era un calificativo del sustantivo ardo / arno sin uso significativo en solitario, el vinagre era 'vino avinagrado' :
•ardo - ozpin
•ardo - mindua
•ardanozpin :
vinagre de vino
(Elhuyar Hiztegia, palabra actual)

Luego el vino era *ardano, de donde :
1.
*ardano > *ardaho > ardao / ardau > ardo
(Mendebaldeko eusk.)
2.
*ardano > *arano > arno
(Ekialdeko eusk.)

b)
Cuando ozpin coge el sentido propio del sustantivo vinagre, se usa para reflejar sensaciones corporales ligeramente diferentes o distintas relacionadas con las sensaciones dentales que produce el vinagre :

1. orzpirin
2. orzme
3. orzmin

1. Orzpirin
▪︎orzpirin
> ozpirin
> ozprin
> [ozpin] > ospin

•Origen y significado originario :
< [*hortz birrin]
•tritura dientes
•dentera
(sensación al beberlo)


2. Orzme
▪︎orzme
> ozme
> oxme
> *ozmi
> *ozpi
(duda de uso)

•Origen y significado originario :
< [*hortz mehe]
•dientes finos
•dentera
(sensacion al beberlo)


3. Orzmin
▪︎orzmin
•dolor-picor de dientes
> ozmin
> *ozbin
> ozpin > ospin


•Origen y significado originario :
< [*hortz min]
•dolor-picor de dientes
•dentera
(sensación al beberlo)

Han existido las tres vías y se ha consolidado el uso en solitario (sin la palabra ardo) y único en sentido de :
▪︎[ozpin]
•vinagre
▪︎[*hortz birrin] :
•tritura dientes
▪︎[*hortz min] :
•dolor de dientes
•pica dientes
▪︎[*hortz mehe]
•dientes finos

En todos los casos :
• DENTERA
En definitiva:
▪︎OZPIN :
•DENTERA
•VINAGRE

♧♧♧






No hay comentarios:

Publicar un comentario