sábado, 30 de diciembre de 2023

BERGARA  (G) / BIRGALA (A) - BEGOÑA (B) / BIKUÑA (A) - GANGUREN sierra (B). - Asparrena (A) - Araia (A) - Egino (A) - ILAŔDUIA / ILÁRDUYA (A). Origen y Significado de sus Nombres.

 























◇◇◇



▪︎BEŔGARA (G)
=BIŔGALA <> VIRGALA (A)

< *BERREGARA


0.
< *IBAR AURRE ATZE MUGAN HEDA DEN URI


•Villa que está desplazada en el límite trasero de la delantera del valle-vega.



A.
(Al comienzo del medio Deba:
Monte >Alto > Medio > Bajo > Mar :
atze goi >>> aurre behe)

B.

Arraia - Maeztu
En la carretera Vitoria-Estella, a la salida del Puerto de Azazeta, se encuentra la villa de Vírgala Mayor / Birgaragoien. Hay otra Virgala Menor.

Pueblo milenario, aparece en un documento del año 871 con el nombre de Bergale, y en el siglo XI con el de Birgara de Suso en la Reja de San Millán.

Tiene título de villa, otorgado el 12 de Mayo de 1369 por el Rey Enrique II de Castilla a su vasallo Juan Ruiz de Gaona.




0.
<  IBAŔ AURRE ATZE MUGAN HEDA DEN URI

1.
> *BE^  ARRE ETZ  NIGA ÎRA RI^ U^I

2.
> *BÊ ERRI IZ NIGA RA  (^Î IÎ)

3.
> *BÊ ERRI I^ HIGA RA

> *BĒRRĪ^IGARA
= *BĒRR(Ī)GARA

4.
> BĒŔGARA <> BĪŔGALA <> VIŔGALA


♧♧♧



▪︎BEGOÑA (B) = BIKUÑA / VICUÑA (A)

•Bikuña < Bekoña
Al este de Agurain (Salvatierra <> HAGURAHIN) subiendo hacia la sierra de Entzia simétrico de Harana.
En la Llanada oriental.



0.
< *BEHA DEN GOI ORO HEDA IBAŔ URI


•Población de la ribera-vega-valle


que se extiende en lo alto de todo mirando.
(El Ibaizabal en Begoña o el Zadorra y la Llanada en Bikuña)


0.
< *BEHA DEN GOI ORO HEDA IBAŔ URI

1.
> *BI^E RI^ GO O^O ^IRE IMA^ U^I

2.
> *BÊ (^Î) GO Ō Î^I INÂ (IÎ)

3.
> BÊGŌĪNÂ

> BÊGŌÑÂ > BÎKŪÑÂ <> VIKUÑA




▪︎ NOTAS

A.
▪︎Rio Zadorra

▪︎ZADORRA

0.
< *Goi Atze Jarioa Den Behe Aurre Heda Ur

•Agua que Fluye Adelante Abajo que es Emanada Atrás en lo Alto.

•Agua del Monte que Baja y Fluye Adelante por el Llano.


0.
< *Goi Atze Jarioa Den Behe Aurre Heda Ur

1.
> *HUI EZ IA^IUA DIMI^I ORRE ÎRA U^

2.
> *(^II I)Z A(ÎI)A DINĪ ORR(I Î)^A (Î)

3.
> *ZAADIHĪORRÂ

4.
> *ZĀD(I^Ī)ORRÂ

> ZĀDORRÂ



B.
▪︎Salvatierra <> Agurain

< HAGURAHIN 
(En fuero de carta puebla de Alfonso X a lo que antes fue Navarra, como Harana. y desde el año 1200 son frontera de Castilla con Nafarroa por
Asparrena, Harana y Kanpetzu con Burunda-Sakana, Ameskoas y Tierra Estella-Lizarra.
En el siglo XVI entraría por la Barranca (Asparrena <> Burunda <> Sakana) la invasión de conquista militar castellana del Reino de Navarra 1512 - 1522 de Fernando el Católico y
Carlos I con el Duque de Alba y los Beaumonteses y tropas vascongadas de Castilla contra los Agramonteses y tropas del Reino de Navarra aliado de Francia. Horror y error vascónico sinpar.)

▪︎HAGURAHIN > ÂGURAÎN

0.
< *LAUN HEDA DAN GOI DOŔ ORO HEDA BEHA DAN URI


《 *laun heda dan
> *lau îta dâ
> lautada :
•en llano que es extenso
•llanada 》


•Pueblo en la Llanada que Mira a Alta Cumbre Toda Extensa (sierra)

•Pueblo en la Llanada que Mira a la Sierra (Iturrieta-Entzia-Urbasa).


0.
< *LAUN HEDA DAN GOI DOŔ ORO HEDA BEHA DAN URI

1.
> *RO HIRA RE^ GUI RUL U^U ^IRA MIHE REN U^I

2.
> *^U  H(I)^A (^Î) GU ^U(L) Ū RA NIHI ^IN (IÎ)

3.
> *(Î) HÂ GU Û^ Ū RA HIHI ÎN

4.
> HÂGŪRA(^I)HĪN

> HÂGŪRAHĪN  (S.XIII)

> ^ÂGŪRA^ĪN



♧♧♧


▪︎Sierra de GANGUREN  (B)

En la ribera derecha de la Ria del Ibaizabal-Nerbioi.

0.
< *IBAŔ GAIN GOI ORO HEDA DEN

•Que se extiende todo en alto por encima de la ribera-vega.
(del Ibaizabal-Nerbioi)


0.
< *IBAŔ GAIN GOI ORO HEDA DEN

1.
> *BE^ GAN GU U^U ÎRE REN

2.
> *BÎ GAN GŪ RE ^EN
= *(B)ÎGANGŪRĒN

3.
(cae b inicial)
> *(Ī)GANGŪRĒN

4.
> GANGŪRĒN


♧♧♧


▪︎ILÁRDUYA <> ILAŔDUIA  (A)
En Asparrena (la capital es Araia). Antes de Egino en de la muga con Nafarroa (Ziordia, Olazagutia, Altsasu :
Burunda, Sakana).
Bajo la Sierra de Aizkorri.
En la Llanada este hacia Navarra y Gipuzkoa.



▪︎Asparrena  (A)

0.
< *Goi Haitz Heda Behe Muga Aurre Den Herri•a

•La comarca que está ante la frontera (con Nafarroa) bajo alta peña extensa (la sierra de Aizkorri).


0.
< *Goi Haitz Heda Behe Muga Aurre Den Herri•a

1.
> *HUI ÂS ÎRE BI^I NIHA ARRE RIN ÊLIA

2.
> *(^II) ÂS Î^I PĪ HI^A ARRE (^I)N ÎRIA

3.
> *ÂSĪ^P(Ī^Î)ĀRREN(Î^I)A

4.
> *ÂS(Ī)PĀRRENA

> ÂSPĀRRENA


☆☆☆

▪︎Egino (A)

0
< *Beha Heda Muga Den Uri Zain Oro

•Pueblo vigilante del todo que mira extensamente la frontera .
(con Nafarroa, Ziordia - Olazagutia)

0.
< *Beha Heda Muga Den Uri Zain Oro

1.
> *BI^E ÎRE NIGE RIN U^I ^EN O^O

2.
> *BÊ (Î)^E HIGI ^IN IÎ ÎN Ō

3.
> *BĒ(^I)GĪN(Ī^)NŌ

> *(B)ĒGĪNNŌ

4.
(cae b inicial)

> ĒGĪNNŌ = ĒGĪNŌ

☆☆☆

▪︎Araia  (A)

0.
< *Beha Heda Mugan Oro Zain Den Uri•a


•El pueblo que vigila todo desplazado en la frontera mirando extensamente.


0.
< *Beha Heda Mugan Oro Zain Den Uri•a

1.
> *BI^A ÎRA NIHA^ URU  ^AI^ RI^ U^IA

2.
> *BÂ (Î)RA HI^Â I^I  ÂÎ ^Î IÎA

3.
> *BÂRA^I^Â(Ī)Â(Ī)^A

> *BÂRAÎÂÂÂ

= *(B)ÂRAÎĀ^

4.
(cae b inicial)

> ÂRAÎĀ

☆☆☆


▪︎ILAŔDUIA <> ILARDUYA (A)


0.
< *BEHA MUGA ORO AURRE DOŔ ZAIN HEDA DEN URI•A

•El pueblo que está desplazado vigilando lo más delante del todo mirando la frontera.

《 Con Nafarroa, por
Asparrena (A) <>
Burunda - Sakana (N) 》


0.
< *BEHA MUGA ORO AURRE DOŔ ZAIN HEDA DEN URI•A

1.
> *BI^E NIHE ULU ARRE DU^ ÎRA ZAI^ ÎRA RI^ U^I•A

2.
> *BIÎ HIÎ ILI ARR(I) DÛ Î^A ^A(Î) (Î)^A (^Î ) (IÎ)•A

3.
> *(B)Ī^ĪLARRIDÛÎÂÂÂA

4.
(cae la b inicial)
> *ĪLARR(I)DÛÎĀ^

> ĪLAŔDÛÎĀ


♧◇♧

¤ Etimologías propias de @fga51.

♧◇♧

















jueves, 28 de diciembre de 2023

Los arroyos de San Vicente de Harana / Harana Done Bikendi, Arabako Mendialdea, Euskal Herria. ROSARIO - BIARRA - URAGUA - ISTORA. Origen y significado de sus nombres.

 


















◇◇◇



• Los arroyos en San Vicente de Harana.


•ROSARIA
Sierra Abitigarra (Iturrieta / Entzia) - Harana Done Bikendi - Oteo (en Kanpetzu, en occidente sierra Lokiz, entre peñas, antes de bajar frente al Ioar en Kodes)



•BIARRA - URAGUA - ISTORA

Son tres (3) tramos diferentes del mismo arroyo :


- BIARRA :
Entzia - Iturrieta - Ullibarri - Alda - Harana Done Bikendi (por debajo de Lokiz occidental)


- URAGUA :
Harana Done Bikendi (por debajo de Lokiz occidental)


- ISTORA :
Harana Done Bikendi - Orbiso en Kanpetzu, por foz / barranco, hasta abajo de Lokiz occidental, en llano frente al Ioar en Kodes.


☆☆☆


《 •Nota previa :

•ZAN DEN > HANDÎ

•DOŔ > TOŔ ZAN TOŔ > TONTOŔ

•DOŔ > TOŔ > TO^ > TÛ
•DOŔ > RUL > ^IL > Î^ 》


◇◇◇

¤ Etimologías, significados, evoluciones fonéticas y aglutinaciones de los nombres de los arroyos.



A.
▪︎ŔOSARIA erreka

0.
< *BEHE AURRE ORO HEDA ATZE ZAN GOI ORO JARIOA DEN UR

•Agua que es toda emanada atrás muy en lo alto y fluye toda adelante abajo.


0.
< *BEHE AURRE ORO HEDA ATZE ZAN GOI ORO JARIOA DEN UR

1.
> *BI^I  ORRI O^O ÎRE ETZ HAN HUI URU IA^IUA  RI^ U^

2.
> *BĪ URR Ō (Î^I I)S ^A^ (^II)  (I)RI IA(^II)A (^Î Î)

3.
> *(B)Ī IRR Ō SÂ RĪĀ

4. (cae b inicial)
> *ĪRRŌSÂRĪĀ
> ŔŌSÂRĪĀ


◇◇◇




B.
▪︎BIARRA erreka

0.
< *BEHE AURRE HEDA ATZE GOI JARIOA DEN UR

•Agua que es emanada atrás en lo alto y fluye adelante abajo.


0.
< *BEHE AURRE HEDA ATZE GOI JARIOA DEN UR

1.
> *BI^I ARRE ÎRA AZE HUI IA^IUA RI^ U^

2.
> *BĪ  ARRI Î^A A^I ^II IAÎIA (^Î Î)

3.
> *BĪARRÎĀ(Ī)A(Ī)A

4.
> *BĪARRÎĀAA
= *BĪARR(Î)Ā
> BĪARRĀ

☆☆

C.
▪︎URAGUA erreka

•Rio, molino, ermita Virgen de Uralde.


•URAGUA
< *URAGOA
< URAGONA
< URAGOANA
~ metátesis
< *UROGĀNA
< UROGĒNA


0.
< *ORO ATZE GOI JARIOA AURRE BEHE HEDA DEN UR

•Agua que fluye abajo adelante emanada toda atrás en lo alto.


0.
< *ORO ATZE GOI JARIOA AURRE BEHE HEDA DEN UR

1.
> *URU AZI GOI IA^IUA ORRI MI^I  ÎRA RI^ U^

2.
> *URU A(^I) GO(Ī)A(ÎI)A ULI NĪ Î^A (^Î Î)

3.
> *URUAGOAA URIN(Ī)Â
> *URUAGOĀ(I^I)NÂ
> *UR(U)AGOĀNÂ

4.
> *URAGOĀNÂ
> *URAGOĀHÂ
> URAGUĀ^Â
= URAGUĀ


☆☆☆


D.
▪︎ISTORA erreka

•Rio y barranco desde SV Harana hasta Orbiso / Urbisu, por Somorredondo / Markillano abajo
por el occidente alavés de la Sierra de Lokiz.

《 Markillano
< Ibaŕ goi laun oro den
•Que es vega en lo alto toda llana.
> Maŕ Kui Lain O^o Ri^
> Maŕ KII Lan Ō ^Î
> MAŔKĪLANŌ = MAŔKĪLLANŌ 》


0.
< *ATZE GOI DEN ORO JARIOA HEDA BEHE AURRE ORO DEN UR

•Agua que fluye abajo adelante del todo que es toda emanada atrás en lo alto.
(En la sierra de Entzia / Iturrieta y luego recoge el agua de lluvia de la sierra Lókiz en su parte noroccidental que da cara a Harana).


0.
< *ATZE GOI DEN ORO JARIOA HEDA BEHE AURRE ORO DEN UR

1.
> *ETZ HUI TI^ O^O IARIUA ÎRA MI^I ORRI U^U RI^ U^

2.
> *IS ^II T(Î)Ō IER(II)A (Î)^A NĪ UL(I IÎ ^Î Î)

3.
> *ISĪTŌIIRAÂHĪI(L)
> *ISĪTŌ(Ī)RĀ(^Ī^)

4.
> *IS(Ī)TŌRĀ
> ISTŌRĀ


♧◇♧

¤ Etimologías propias de @fga51.

♧◇♧














miércoles, 27 de diciembre de 2023

MAZARREDO - TRUEBA. Apellidos vascos. Origenes y Significados.

 


◇◇◇



▪︎MAZARREDO

•Apellido vasco.

•Época y función de origen:
Medieval, repoblación, frontera, caballería villana-serrana-parda.


0.
< *MUGA ZAIN - AURRE HEDA DOŔ ORO - BEHA DEN  ZALDUN


•Caballero que mira vigilando la frontera desplazado lo más adelante del todo.


0.
< *MUGA ZAIN - AURRE HEDA DOŔ ORO - BEHA DEN  ZALDUN

1.
> *MIHA ZAI^ - ARRE ÎRE DO^ O^O
- MI^E RI^ ZE^RU^

2.
> *M(I)^A ZA - ARRE (Î)^E DÔ OÔ
- N(IÎ ^Î ^Î^Î)

3.
> *MÂZAARREÊDÔOÔN

= *MÂZĀRRĒDŌ(N)

4.
> MÂZĀRRĒDŌ^


♧♧♧



▪︎TRUEBA
Rio en Las Merindades.
Apellido vasco.

El río Trueba nace cerca de la cima del puerto de las Estacas de Trueba y atraviesa las localidades de Espinosa de los Monteros y de la ciudad de Medina de Pomar, en Las Merindades del noreste de Burgos, hasta desembocar en el río Nela por su margen izquierda, y tras atravesar a esta última ciudad. A su vez, el río Nela es afluente del Ebro por su margen izquierda.



▪︎TRUEBA

< *TURRUEBA
< *DURRUEBAI


0.
< *HAITZ GOI DOŔ ORO JARIO DEN BEHE HEDA  MUGA AURRE ISURI DEN IBAI


•Rio que Fluye Todo de  Alta Cumbre Rocosa, se Desplaza por Abajo y Vierte Ante la Frontera.


0.
< *HAITZ GOI DOŔ ORO JARIO DEN BEHE HEDA  MUGA AURRE ISURI DEN IBAI

1.
> *ÊZ HUI DUŔ U^U IE^IU RIMI^I ÎRE NIHE ORRE  ZU^I RI^ BAI

2.
> *(Î^ ^II)TURR Ū EÎI ^INĪ Î^E HI^E ULE (^I^i ^Î) BA

3.
> *TURRŪE(Ī^H^Ī)Ê(^I^)E(I)REBA

4.
> TURRŪEÊE^EBA

= TURRŪĒBA

> TRŪĒBA


♧◇♧

¤ Etimologías propias de @fga51.

♧◇♧


Revisión Afinada de la Etimología del Nombre de la Villa de Bilbao (1300), en Bizkaia, País Vasco.

 












◇◇◇



▪︎BILBAO
Villa en Bizkaia (1300).
Junto a la Ría del Ibaizabal
Bajo Begoña y la sierra de Ganguren.
Puente e Iglesia de San Antón.
Catedral de Santiago.
Euskal Herria - País Vasco.


¤ Etimología


0.
< *IBAIZABAL GAIN ZUBI HANDIA DAUN URI


¤ Significado


•Villa que Tiene el Puente Grande Sobre el Ibaizabal (rio ancho).


¤ Evolución fonética y aglutinación del nombre.


0.
< IBAIZABAL GAIN ZUBI HANDIA DAUN URI

1.
> *BEZEBEL GE^ ZUBI ^A^RIA RO^ U^I

2.
> *BI^IBIL HÎ ^IB(I) Â(^I)A ^Ô (IÎ)

3.
> *BIÎBIL^ÎÎBÂAÔ

= *(B)ĪBILĪ^BĀÔ

4.
(cae b inicial)

> *(Ī)BILĪBĀÔ

> *BIL(Ī)BĀÔ

> BILBĀÔ


(> Bilbau > Bilbo, coloquiales)


♧◇♧

¤ Etimologías propias de @fga51.

♧◇♧





martes, 26 de diciembre de 2023

VITORIA-GASTEIZ. En Araba, Euskal Herria, País Vasco. Origen y Significado del Nombre.

 























◇◇◇



▪︎VITORIA - GASTEIZ
En Araba, País Vasco - Euskal Herria.
Gasteizko udalerri osoa Zadorra ibaiaren arroan dago, Arabako Lautadaren mendebaldean. 
Gasteiz (ofizialki Vitoria-Gasteiz) Arabako hiriburua da; eta, izatez, Euskal Autonomia Erkidegokoa ere bada.
Euskal Herriko hiri jendetsuenetan bigarrena da, eta Euskal Herriko udalerririk luze-zabalenetan bigarrena.
Jendez eta lurraldez Arabako udalerririk handiena da, alde handiz.


¤ Etimología


"1025. urteko Donemiliagako goldea agirian (RSM), Gastehiz izena ageri da, hamarrenak ordaintzen zituen Arabako herri bat izendatzeko. Bestalde, hiriaren sorrera foruak, 1181ekoak, honela dio: Placuit mihi libenti animo et sana mente populare vos in praefata villa, cui novum nomen imposui, scilicet Victoria, quae antea vocabatur Gasteiz."



Según Irigoien Gasteiz vendría de
Gartze > Gaste : joven,
con genitivo latino de propiedad
-i(t)z,
pero no lo creo.
Sería el caso de Gastiain en el valle de Lana navarro, pero con -ain < -aren:
Gartze-aren > Gasti-ain.


En el caso de Vitoria, Gasteiz indicaba e indica la localización y la función de la villa :

0.
< *MUGA•REN OSO HEDA - ZAN ATZE LAUN - MUINO GAIN DEN URI ZAIN

(ZAN DEN > HANDÎ :
que es grande, grande, mucho, muy)


¤ Significado


•VILLA GUARDIANA QUE ESTÁ SOBRE UNA COLINA MUY ATRÁS EN LO LLANO MUY DESPLAZADA DE LA FRONTERA.


•Nota

En el occidente de la Llanada Alavesa:
"Hoy día sabemos por las excavaciones en la Catedral de Santa María, que aquella Gasteiz que aforó con carta puebla y nombre de Vitoria en 1181 Sancho VI de Navarra era de todo menos una aldehuela. Aquella Gasteiz era un consolidado centro de poder, una villa amurallada desde finales del siglo XI o principios del XII, con calles empedradas desde bastante antes, y con residencias palaciegas para la oligarquía que dominaba en la zona prácticamente desde el siglo VIII."

Vitoria-Gasteiz fue villa navarra hasta el año 1200 en que fue tomada por Alfonso VIII de Castilla.


¤ Evolución fonética y aglutinación del nombre


0.
< *MUGA•REN OSO HEDA
- ZAN ATZE LAUN
- MUINO GAIN DEN URI ZAIN

1.  (nb > m)
> *NUGA•^IN USU ÎTE
- ZEHETZ RO^
- NIIHO GE^ RI^ U^I ZE^

2.
> *HIGA•Î^ ISI ÎTE
- ZEHIZ RÛ
- HĪ^U HÎ ^Π IΠ ^Î

3.
> *^IGAĪ SĪ TE
- ^EHĪZ ^Î
- ^ĪΠ ^Î Î Ī Î

4.
> *(Î)GA(Ī)S(Ī)TE
- ÊHĪZ(Î)
- (Ī^)


> GASTEÊHĪZ


GASTĒHĪZ =  GASTEHIZ
(año1025 en RSM)


> GASTĒ^ĪZ =  GASTEIZ


♧◇♧

¤ Etimologías propias de @fga51.
(Método propio RELDA de Reconstrucción Euskérica Lógico
-Desaglutinante)

♧◇♧

















lunes, 25 de diciembre de 2023

FALCES / FALTZES - CAPARROSO / KAPARROSO. En Nafarroa, Olite-Ribera, Arga-Aragón y en Ribera alta ribera del rio Aragon. Origen y Significado de sus Nombres.



◇◇◇



▪︎FALCES  <>  FALTZES
En Nafarroa.
Zona Olite - Ribera.
Rios Arga-Aragón.
Bajo peñas y a la ribera del rio.
Frontera cristiano-musulmana de toma y daca.

No viene del latín Falx : hoz.

< *BALTZES

0.
< *BEHA HEDA AURRE MUGA ORO ZAIN HAITZ BEHE DEN IBAR URI

•Pueblo de la Ribera que está Bajo una Peña Vigilando Toda la Frontera
Mirando Adelante Extensamente.


0.
< *BEHA HEDA AURRE MUGA ORO ZAIN HAITZ BEHE DEN IBAŔ URI

1.
> *BI^A ÎRA ARRE NUHA ULU  ZE^ ÊS ME^E REN BEL U^I

2. (nb > m)
> * BÂ Î^A ALE HI^A ILI ZÊÊS
NIÎ ^IN BE^ iî

3. (nb > m)
> *BÂÂARI^ÎALIZĒ^SHĪ^MÎĪ

= *BĀ(^Ī)^ALIZĒS^Ī^NĪ

4
> PĀÂLIZĒSĪHĪ

> FĀL(I)ZĒS(Ī^Ī)

> FĀLZĒS


♧♧♧



▪︎CAPARROSO  <>  KAPARROSO

En Nafarroa, Ribera Alta a orilla del  Aragón.
Antigua frontera con musulmanes y aragoneses.

0.
< *MUGA BEHA HEDA AURRE ORO OSO ZAIN DEN URI

•Pueblo que Vigila Todo por Completo Mirando Extensamente Ante la Frontera.


0.
< *MUGA BEHA HEDA AURRE ORO OSO ZAIN DEN HIRI

1.
> *NUGA BI^A ÎRA ARRE O^O OSO ZE^ RI^ HIRI

2.
> *HIKA BÂ (Î)^A ARR(I) Ō OSO (^Î ^Î ^I^I)

3.
> *(Ī)KAPÂÂARRŌOSO

4.
> KAPĀ^RRŌSO
<> CAPĀRRŌSO


♧◇♧

¤ Etimologías propias de @fga51.
(Método propio RELDA de Reconstrucción Euskérica Lógico-Desaglutinante)

♧◇♧