◇◇◇
▪︎OKA
•Río en Bizkaia que pasa por Gernika y forma Urdaibai para desembocar en el mar Cantábrico por Mundaka ante Izaro.
¤ Etimología
< [*ORO GAR HEDA DAN IBAI ]
¤ Significado
•[ Río Que Fluye Todo Claro ]
¤ Evolución fonética y aglutinación
0.
< *Oro GaR Heda Dan Ibai
1.
> *O^ô Kal Êra r Be
2.
> *Ō k (ê) ^ me
3.
> *ŌK^ĀNI > *ŌKĀHI > *ŌKĀ(Î)
4.
> [ ŌKĀ ]
♧
▪︎MUXIKA
En Bizkaia, antes de GeRnika.
¤ Etimología
< [*Buru Atze Oka Ibai Heda Dan Uri ]
¤ Significado
•[ Población Que Se Extiende En El Extremo Trasero Del Río Oka ]
¤ Evolucion fonética
0.
< *Buru atze oka ibai heda dan uri
1.
> *Buû etze Uka bai êra râ uî
2.
> *Bū tzi ka ma ra râ ī
3.
> *Mū tzi ka na â ^â
4.
> (*Mū txi ka ha ^ā )
= ( Mū xi kaâā^ )
= [ Mūxikā^ ]
♧
▪︎GERNIKA
En terrenos de la anteiglesia de Luno, el infante Tello de Castilla, señor de Bizkaia, fundó el 28 de abril de 1366 la villa de Gernika. La villa se asentaba en la encrucijada formada por los caminos de Bermeo a Durango y de Bilbao a Elantxobe y Lekeitio. Su ubicación es un punto estratégico donde confluyen, además de los caminos citados, una vía natural importante, como es la ría que el río Oka forma en su desembocadura y sirve de conexión con el mar, abriendo una importante vía de comunicación. Los barcos podían acceder hasta la casa del Puerto de Suso desde el puerto marítimo de Mundaka. La fundación parece estar basada en razones mercantiles, donde el puerto es relevante.
En la carta puebla fundacional de la villa se hace referencia a esta característica:
"Sepan cuantos esta carta privilegio vieren, cómo yo, Don Tello, con placer de todos los vizcainos, fago en Guernica poblacion e villa que se dice Puerto de Guernica .../... otrosi mando que non debes portazgo ni treintazgo ni precio de nave nin bagel, nin de otra mercancia, que venga e vaia de este lugar de Guernica."
Es villa bizkaina juradera de los Fueros de Bizkaia con Casa de Juntas y Árbol simbólico de las libertades, fueros, usos y costumbre de los vascos. Bombardeada hasta arrasarla y abrasarla en día de mercado por la Legión Cóndor de la Alemania nazi al servicio de los golpistas antirrepublicanos Franco y Mola durante la Guerra Civil española, previa a la 2a. Guerra Mundial.
Se ubica al comienzo de la Ría del Oka, que aguas abajo forma URdaibai y desemboca en el mar Cantábrico en Mundaka.
¤ Etimología
< [*GOI ATZE - ZAN AURRE BEHE
- HEDA DAN - OKA URI ]
¤ Significado
•[ Villa del Oka
Que Se Extiende
Muy Abajo (en llano) Delante
De Lo Alto De Atrás Arriba ]
(Abajo Ante los Montes de Atrás)
▪︎Nota :
•"Muy delante abajo" es el centro 'llano' de Bizkaia.
•"Lo de atrás arriba" es Gorbea, Aramotz, Urkiola, Anboto, etc, los montes y peñas entre Bizkaia y Araba: los montes de atrás.
•Recorrido histórico del "mendebaleko euskera" con gentes migrando por cauces y rios hasta el mar:
《Gasteiz-Lautada-Gorbea-Arratia (de Ubidea a Igorre)-Zornotza-Muxika-Gernika-Urdaibai (de Forua-Busturia-Mundaka-Bermeo X Gautegiz-Arteaga-Kanala-Laida-Elantxobe-Ogoño)-Izaro》
•Existe:
MunitibaR-ARbatzegi-Gerrikaitz
en el río Lea,
como "pista" comparativa
para confirmación:
▪︎GERRIKAITZ
< [*Goi Aurre Ibai GaR Alde Heda Zan Dan Uri]
•[ Población que está (ante lo alto
-ante lo de arriba) y muy junto a un río claro (el Lea) ]
> *Gerrinekarētazârâuî
> *Gerriêka^ītzēêī
> Gerrīkaītz(ī)
▪︎LEA
< [*GaR Heda Dan Ibai ]
•[ Río Que Fluye Claro ]
> *gal êra râ be
> *hel îre ^â me
> *êl re â ne
> *îl ê â he
> *l ê â (ê>î)
> [ Lêâ ]
¤ Evolución fonética de Gernika
o.
< "goi atze - zan aurre behe - heda dan - Oka uri
1.
> *gui etz - zê arre beê - êra ran - Uka uî
2.
> *gu ez - zê err meê - îre rê - Uka iî
3.
> 《*g(i) ê - ^ê eR niî - ri rî - Ika (ī^)》
4.
> ( Gê-ēRnī^ - î ^î - Ika )
= [ GĒRNĪKA ]
♧
▪︎URDAIBAI
(No viene de Urde ni de Basurde)
Es la larga desembocadura de la ría del Oka.
•Ribera Dcha: Sierra de Santimamiñe a San Pedro Atxarre y debajo, Arteaga, Kanala, Laida, hasta Ontzaras y en la costa a la dcha. Elantxobe, Ibarrangelua, Laga bajo Akorda y San Pedro Atxarre (Atx Aurre Den) y Ogoño.
•Ribera Izqda: Forua, Busturia, Sukarrieta, Txatxarramendi, en la costa Mundaka bajo Betrokolo y a la izqda. Bermeo.
•En el mar la isla de Izaro frente a Mundaka, Bermeo y Elantxobe.
< [*BURU ORO AURRE HEDA DAN OKA IBAI ]
> [ Que Es el Río Oka Fluyendo en su Extremo Delantero del Todo ]
0.
< *Buru Oro Aurre Heda Dan Oka Ibai
1.
> *buû Oô Orre Êda rÊ Uge bai
2.
> *Bū Ū Urre Êda ^Î Ihi bai
3.
> BŪRR(Ē)DAĪÎbai
4.
> (B)ŪRDAĪBAI
> [ ŪRDAĪBAI ]
♧
▪︎ARTEAGA
Al principio de Urdaibai en la ribera derecha de la ría del Oka frente a muchas marismas
(no viene de arte: encina y -aga: lugar de)
0.
< [*Aurre Dan Heda Oka Ibai Huri ]
《 como Ger(r)nika pero sin Goi ni Zan 》
• [ Pueblo de la Ría del Oka que está desplazado delante ]
Fases
0.
< *Aurre Dan Heda Oka Ibai Huri
1.
> *Arre te êra Uga be ûî
2.
> *Arre te êâ ga mê î
3.
> *Arre te êâ ga nî î > *arretēâgahîî
4.
> *Arretēâga(^ī)
> [ ARtēâga ]
♧
▪︎LAIDA
•Playa en Urdaibai.
0.
< [*Buru Oro Ibai Alde Zan Heda Dan OndaR ]
•[ Playa que está muy extendida junto a la ría (del Oka) toda en el extremo ]
1.
> *bū ō be ade hen era ra ôdaL
2.
> *bōmareêelaâûdâ
3.
> *būneêêelāîdâ
4.
> *bīhēēlāîdâ
5.
> *(B)^ĒLĀÎDÂ
> (Ē)laîda 》
> [ Laîda ]
♧
▪︎MUNDAKA
Ante el mar en la desembocadura de la ria del Oka (Urdaibai).
La primera mención escrita de MundaKa data de 1070 y le llama Mondaka.
0.
< [*Itsas Aurre Buru Oro Zan Heda Dan Oka Ibai Huri ]
•[ Pueblo en el rio Oka que está desplazado muy en todo el extremo ante el mar ]
1.
> *Isê eurr bū õ hen ire da uka be ûî
2.
> *ze err mū õ în ie da ika be î
3.
> *ê er mõn i da ka ê
4.
> (ī^)mõndaka(î)
> [ Mõndaka > Mūndaka ]
♧
▪︎BERMEO
¤ Sarrera
Bermeoko lurraldea Bizkaiko
kostaldean kokatzen da,
Urdaibaiko itsasadarreko sarreratik oso hurbil, Bizkaiko golkoan.
Bermeo lurralde menditsuan kokatzen da, Sollube mendiaren hegalak itsasora ematen duela: Gaztelugatxe, Aketx eta Izaro kasu. Itsasaldeak sakonune txikiak ere badauzka, Bermeoko portua hartzen duena esate baterako, baita irtenuneak ere, Matxitxako lurmuturra adibidez. Barrualdeko paisaia anitza da, aldats handiekin. Tontorrik garrantzitsuenak Sollube
(696 m) eta Burgoa (452 m) dira.
Armarrian agertzen den esaldiari dagokionez,
'Stemma Proderi in Primis Bermei', Bermeok duen antzinatasuna erakusten du, izan ere, latin oso zaharrean dago idatzita. Horrek esaldiaren esanahia ulertzeko zailtasunak dakartza. Honako zerbait esan nahi duela uste da: "Lehendabizi aurkezten dena Bermeo" edo "Bermeoko armarria da lehenengoa". Edozelan ere, Bermeok Bizkaiko gainerako herrien artean izan zuen gorentasuna adierazten du esaldi horrek ere.
Bermeori buruzko agiririk zaharrena Eneko Lopez Harokoa Bizkaiko lehen jaunak eta haren emazte Toda andreak Gaztelugatxeko, Bakioko eta Bermeoko etxalde batzuk San Juan de la Peña monasterioari eman zizkiotenekoa da.
Handik urte batzuetara, 1082an, berriro azaldu zen Bermeo izena, Lope Eneko, Bizkaiko bigarren jaunak eta haren emazteak, Tekla andreak, Donemiliaga Kukulako monasterioari eliza eman ziotenean, agiri hartan "Sancti Michaelis Arcangel in Portu de Vermelio" idatzi baitzuten. Agiriok Bermeoren antzinatasuna erakusten digute, baina askoz ere urrunagora joan gintezke.
Lope Diaz II.a Harokoak, Bizkaiko jaunak, eman zion Logroñoko Forua, eta hiribildu izendatu zuen; agiriak datarik ez du, baina badirudi 1236an egin zela. Alfontso Jakintsua erregeak, berriz, Orozko haraneko Untzueta gazteluaren setioan zegoela, 1277ko abuztuaren 12an, aurreko foru hori berretsi egin zuen. Geroago, 1285eko martxoaren 18an, Lope Diaz III.a Harokoak, Bizkaiko zortzigarren jaunak, zabaldu eta hobetu egin zuen foru hori. Jaun Tellok ere zabaldu zuen forua, 1366ko apirilaren 25ean eman zion pribilegioari esker.
Bizkaiko jaun batzuek, artean Gaztelako erregeak ere bazirela, Bermeoko Santa Eufemia elizan sinatu zituzten lege zaharrak edo foruak. Euren artean Fernando Errege Katolikoak, 1476ko uztailaren 31n. Horrexek eman zion Bermeori "Bizkaiko Buru" titulua, egun hartan emandako pribilegioaren bidez. Eta izen bera gorde zuen, legez eta merituz, 1602. urtera arte. Urte hartan, Bilboko eta Bizkaiko beste erakundeetako agintariek eta handikiek ezin zutenez jasan Bermeok zeukan gorentasuna, jarritako auzi luzearen ondorioz, Bizkaiko Buru izaten jarraitzeko ahalmena kendu zioten Bermeori.
Baina, Bermeok, zelanbait, beste uri eta elizateekiko lehentasuna edukitzen jarraitu zuen; izan ere, berak zeukan lehenengo botoa eta jarlekua Batzar Nagusietan. Bermeoko prokuradoreek Batzar Nagusietan berba egiten zutenean bertan zeuden guztiek txapela kentzen zuten. Gaur egun, berriz, armarrian den agure-buru bizardunak justizia osoz nabarmentzen eta iraunarazten du Bermeori ostu zioten titulua.
Bermeok garrantzia handia eduki zuen sasoi hartan, eta horren erakusgarri dira Bizkaiko jaunek eman zizkioten pribilegioak eta zerga-salbuespenak. Zoritxarrez, Bermeon izan ziren suteen ondorioz, dokumentu horiek guztiak erre egin ziren, baina, hala ere, dokumentu haien zenbaki zerrendak ondo baino hobeto dakizkigu, baita noiz eman ziren ere. Horrek erakusten du hiribildu honek prestigio handia eta jaunen aldekotasuna zeuzkala.
Bizkaiko bandokideen arteko borrokek erabat asaldatu zuten Bermeoko bizimodua XV. mendean, eta horren aurreko mendeetan jasan zituen suteen eraginez (1297, 1347, 1360 eta 1422. urteetan), lur jota geratu zen udalerria. Ondorioz, Bermeoko bizilagun kopuruak eten barik egin zuen behera. Beste alde batetik, 1300. urtean Bilbo sortu izanak ere handitu egin zuen Bermeoren gainbehera.
Geroago ere izan ziren sute gehiago, eta haietako batek oso-osorik erre zuen hiribildua. Sute horiek atsekabea eta zoritxarra ekarri zuten Bermeora,eta hiribilduaren biziraupena bera ere arriskuan jarri zuten. Jasandako guztia gorabehera, Bermeo bere garrantziari eusteko gai izan zen XVI. mendean ere, horren adibideak hauek izan daitezke: 1527ko apirilaren 7an Kofradiako ordenantzak berretsi zituela Karlos V.ak "zorragatik edo fidantzeagatik ez bada, ez bermeotarrik, ez bertako merkantziarik, ez Bermeora datorren atzerritarrik,ez beraren merkantziarik ez atxilotzeko" pribilegioa berrestea 1546ko martxoaren 10ean Madrilen, eta Paulo IV.a Aita Santuak, 1563ko buldaren bidez, San Frantzisko elizari eman zion jubileua.
Dena dela, esan behar da Bermeok, XVI. mende osoan, eta zoritxar ugari gainditu ostean, "arrantza-merkataritza" jarduera bikoiztu egin zuela eta penintsula osoko ontziteria garrantzitsuena eta handiena eduki zuela, hau da, Bilboko portuarekin zuen betiko borrokari eusteko gai izan zela. XVIII. mendearekin batera heldu zen Bermeora berpizkunde garaia, batez ere, arrantzaren garapenean oinarrituriko berpizkundea izan zen, ordura arte merkataritzarekin garatu zuena. Arrantza jarduerari ekin zion berriro ere eta, ondorioz, kaietako, kaleetako, eraikinetako, erreketako, harri-lubetako... eraikuntza jardun garrantzitsua egin zuten. Horren ondorioz, hirigintza ikaragarri garatu zen eta, horren eraginez, baita bizilagun kopurua handitu ere. Arraina gatzunetan ipintzeko lantegi asko eta asko sortu ziren, baita arrantzarekin zerikusia zeukaten industria eta ontziolak ere. Ontzioletan, era berean, erriberako arotzak eta itsasarotzak asko aritu ziren.
Dena dela, esan behar da Bermeok, XVI. mende osoan, eta zoritxar ugari gainditu ostean, "arrantza-merkataritza" jarduera bikoiztu egin zuela eta penintsula osoko ontziteria garrantzitsuena eta handiena eduki zuela, hau da, Bilboko portuarekin zuen betiko borrokari eusteko gai izan zela. XVIII. mendearekin batera heldu zen Bermeora berpizkunde garaia, batez ere, arrantzaren garapenean oinarrituriko berpizkundea izan zen, ordura arte merkataritzarekin garatu zuena. Arrantza jarduerari ekin zion berriro ere eta, ondorioz, kaietako, kaleetako, eraikinetako, erreketako, harri-lubetako... eraikuntza jardun garrantzitsua egin zuten. Horren ondorioz, hirigintza ikaragarri garatu zen eta, horren eraginez, baita bizilagun kopurua handitu ere. Arraina gatzunetan ipintzeko lantegi asko eta asko sortu ziren, baita arrantzarekin zerikusia zeukaten industria eta ontziolak ere. Ontzioletan, era berean, erriberako arotzak eta itsasarotzak asko aritu ziren.
1872. urte inguruan,
Napoleonen inbasioak eta karlistadek eragindako asaldurak gainditu ostean,
goraldi ikaragarria izan zuen Bermeok, izan ere, arrain-harrapaketa handiei esker, ekonomiaren egoerak nabarmen egin zuen gora. Horri esker, azpiegitura- eta eraikuntza-obra garrantzitsuak egin ahal izan ziren, baita zerbitzu publikoetan ere, eta horietako asko zutunik daude gaur egun ere. Udaletxearen zaharberritzea, hiltegi zaharra eta Andra Mari eliza, esate baterako, sasoi haietakoak dira. Horri esker, Bizkaiko herririk jendetsuenetan bigarrena eta egoera ekonomiko onenekoa bihurtu zen Bermeo, Bilboren atzetik, jakina.
▪︎BeRmeo
¤ Etimología
< [*Itsas Barren Beha Oro Dan Uri ]
¤ Significado
•[ Villa Que Está Toda Mirando Mar Adentro ]
•[ Villa Que Está Toda Mirando a Mar Abierto ]
¤ Evolución fonética y aglutinación
▪︎Fases:
0.
< Itsas barren beha oro dan uri
1.
> *tse berren b(i)ê oô râ uî
2.
(nb > m)
> *tzeberremêōrâu
3.
> *zeberremêōro
4.
> *(ê)berremêōô
5.
> [ Berr(e)mêō > BeRmêō ]
☆
▪︎Ref.:
•Wikipedia
•Etimologías propias de @fga51
◇◇◇
No hay comentarios:
Publicar un comentario