La Creación de Palabras en el Neolítico: Pensamiento Lógico y Claridad de Expresión para una Correcta Cognición en la Comunicación Humana: Algunos Ejemplos de Aglutinación Euskérica en el caso de la Lengua Vasca.

 

◇◇◇

•"Neolitoko kultura Ekialde Hurbiletik hedatu zenez gero, berandu iritsi zen Europara. Zenbait tokitan, gainera, 

abeltzaintza lehenago sartu zen nekazaritza baino eta horregatik askoz urriago dira garai hartako herrien aztarnak. Bestalde, Europan hasieran ez zen herri iraunkorrik sortu: luberriak egin, lurra lantzeko prestatu eta emankortasuna galtzen zuenean, leku hura utzita beste lurralde batzuen bila joaten ziren bihia ereitera.

•Neolitoko aztarna zaharrenetakoak orain dela 6.000 urte ingurukoak dira Europan. Garai hartako harrizko hilobiak aurkitu dira Italian. 

Iberiar Penintsulan orain dela 4.500 urte inguruko zeramika puskak aurkitu dira.

•Neolitoaren bukaeran eta Brontze Aroaren hasieran agertu ziren Europan monumentu megalitikoak: zutarriak, harrespilak eta trikuharriak batez ere.

•Neolitoa K. a. 3. milurtekoan 

iritsi zen Euskal Herrira. Garai honetan antzinako ilargia 

eta Mariren gurtza alde batera utzi zen eta eguzkia eta Urtzi 

pertsonaiak agertu ziren.

•Neolitoaren ezaugarria lehenengo aldiz nekazaritza 

eta abeltzaintza 
agertzea izan zen. 

Euskal Herrian garia, artatxikia, 

oloa... agertu ziren eta txakur, zaldi 
eta ardiak etxekotu ziren.

Bi bizimodu horien agerpenarekin jendartea 

bi zatitan banatu zen: 

•mendietan abeltzainak bizi ziren hasieran, batez ere lurkomunaletan
oinarritzen zena, 

eta, beste aldetik, 

•nekazaritza, geroago agertu zena, jabetza pribatuan eta 
sedentarismoan oinarritzen zena.

•Horrekin bi kultura bereizi ziren: •aldebatetik megalitismoetan 

oinarritutakoa, hasiera batean 
trikuharriekin eta gero harrespil 
eta zutarriekin,

•bestetik lehenengo herriak sortu ziren, etxebizitza finkoekin. Brontze Arora arte ez zen errotu aldaketa.

•Aldi hartan gizaki abeltzainak, artzain bihurturik, haitzuloetan jarraitu zuen bizitzen; garai hartako aztarnak (aizkorak, geziak, etab.) aurkitu dira Fuente Hoz (Araba), 

Los Husos (Araba) eta Marizuloko (Gipuzkoa) 

leizeetan. 

Hego Euskal Herrian aurkitu dira Neolito bukaera aldeko edo Brontze Aroaren hasierako herrixka batzuen aztarnak ere: ezagunena La Hoyako herrixka da (Guardian, Araba), orain dela 2.000 urte inguru eraiki bide zena. 

•Halaber, monumentu megalitiko ugari (zutarriak, harrespilak eta trikuharriak) 

dira Euskal Herrian zehar; 

leku horiek

artaldeentzako larreak diren 

tokietan daude, Aralar eta 

Urbasako mendietan, esaterako. Antzinako oroitarri haiek Neolitoko kulturaren adierazgarri dira eta lehen artzain haien sinesmenen adierazpide.

•Horretaz gain ehundaka trikuharri eta bestelakoak daude Euskal Herrian, batez ere Pirinio aldean eta Aralar mendilerroan. Beste batzuk, ordea, lautadetan daude.

•Bizibide berriak hala eskatzen zuelako gizakia bizileku jakin batzuetan kokatu zen, lurra landu eta uztak zaindu ahal izateko. Hala, Paleolitoko gizaki ehiztari ibiltaria lurrari lotua geratu zen, eta lehen herriak 

sortu ziren.

•Fruituak biltzetik lurra lantzera igaro zen bezala, halaxe igaro zen gizakia ehiztari izatetik animaliak heztera. Orain dela 13.000 urte inguru zakurrak heziak ziren eta ehizan laguntzen bide zioten gizakiari. Duela 8.500 urte inguru ehiztari batzuk artzain bihurtu eta 

ardiak, ahuntzak eta behiak 

zaintzen hasi ziren Ekialde Hurbilean, Txinan eta Indian. Geroago, zerria, astoa, zaldia 

eta gamelua ere hezi zituzten.

•Dena dela, oso poliki gertatu bide zen, eta aurrerapen horiek ez zituzten baztertu aurreko denboretan ekonomiaren oinarriak izan ziren beste alorrak, alegia, gizakiak ehizan, arrantzan eta fruituak biltzen jarraitu zuen. 

•Neolitoko bizibide berri haien harira tresna, lanabes eta teknika berriak sortu ziren premia berriei erantzuteko.

•Neolitoan harria lantzeko modu berri bat asmatu zen: harria leuntzea. Harriari forma berriak eman eta tresna berriak asmatu zituen gizakiak: 

lurra lantzeko aitzurrak, 

harria leunduz egindako 

aizkorak, igitaiak, labanak 

eta beste asko. 

•Era berean, zeramika asmatu zen. Paleolitoan gizakiak nolabaiteko ontziak egiten bazituen ere, Neolitoan hasi zen zeramika garatzen, eta era askotako ontziak asmatu ziren eginkizun berezietarako.

•Bi arrazoi nagusik bultzatuta sortu eta indartu zen zeramika. --Alde batetik, gizakia leku jakin batean finkatu eta etxe eta herri iraunkorrak eraiki zituen labore lurren inguruetan; hala, garai hartan asmatu ziren lurrezko adreiluak etxeak eta bestelako eraikuntzak egiteko; orobat, beroa jasateko eta isurkariak gordetzeko ontziak ere egiten hasi ziren. 

-Bestetik, gizakiak uztak gordetzeko premia izan eta horretarako ontziak egiten hasi zen. 

•Gizakia taldean bizitzen hasi zelarik, lanbide eta gizarte harreman berriak sortu ziren haren ondorioz: 

adibidez, lan espezializatua sortu zen eta trukeak (merkataritza) funtsezkoak gertatu ziren gizarte antolaketa berrian."
(Wikipedia)

♧

¤ Hizkuntza eta hitzen sorrera: protohitzak biltzen. 

Adibide batzuk:

A.
▪︎TOTEL
•tartamudo

¤ Etimología

< [*DOR GE HEDA ELE EGIN DAUN ]


¤ Significado

•[ Que hace las palabras lo más sin extenderse ]

•[ Que habla lo más sin fluidez ]

•[ Que tiene máxima carencia de fluidez al hablar ]

¤ Evolución fonética y aglutinación

▪︎ Fases

0.
< *DOR GE HEDA ELE EGIN DAUN

1.
> "TOL HE ÎTE ELE EHÎ REÛ

2.
> *TÔ Î ÎTE ELE E^Î ^EÎ

3.
(caen las i débiles)
> *TÔTEELEEE
= [ TÔTĒLĒ  > TÔTĒL ]

♧


B.
▪︎DOR
(~ gehien / ~ lehen )

•cumbre
•lo más de algo
•el/la/lo que más
•lo mayor
•lo máximo
•a tope


¤ Etimología

< [*HEDA AURRE DEN ]


¤ Significado

•[Que se extiende-desplaza-
-despliega delante/adelante] 

•[Que llega hasta delante]

•[Lo que más llega]

•[Lo que más es o está en/de algo]

•[El tope, la cumbre, lo máximo,
lo mayor]


¤ Evolución fonética y aglutinación

▪︎Fases

0.
< *Heda Aurre Den

1.
> *Îde Orre Rê

2.
> *Di Orr (^ê > ^Î )
= *Diorrî

3.
> *D(I)OR  > [ DOR ]

♧


C.1
▪︎APAL
•modesto, humilde
(~ ZAPAL : concepto similar aunque en otro sentido semántico)


¤ Etimología
(como ZAPAL)

< [*ZAN BEHE DAN HEDA ]


¤ Significado


•[ Que Se Ha Desplazado
Muy Abajo ]

•[ Que Llega Hasta Muy Abajo ]


¤ Evolución fonética y aglutinación


▪︎Fases

0.
< *Zan Behe Dan Heda

1.
> *Han Peê Râ Îre

2.
> *^Â PĒ ^Â ÎLE

3.
(caen vocales débiles: eai > ai > a)
> *ÂPÂL(E)  > [ ÂPÂL ]

♧


C.2
▪︎ZAPAL(DU)
•aplastado, aplastar
(~ APAL : concepto similar aunque en otro sentido semántico)


¤ Etimología

(como APAL)


< [*ZAN BEHE DAN HEDA ]


¤ Significado


•[ Que Ha Sido Desplazado Muy Abajo ]

•[ Que Ha Sido Aplastado ]


¤ Evolución fonética y aglutinación


▪︎Fases

0.
< *Zan Behe Dan Heda

1.
> *Za Peê Râ Îre

2.
> *Za Pē ^Â ÎLe

3.
(caen las vocales débiles: eai > a)
> *ZAPÂL(E) > [ ZAPÂL ]

♧


D.1
▪︎ZABAL(DU)
•ancho, amplio, abierto, abrir


¤ Etimología

(relacionado con Azal)

< [*ZAN BEHA AHAL DEN ]


¤ Significado


•[ Que Se Puede Mirar Mucho ]


¤ Evolución fonética y aglutinación


▪︎Fases

0.
< *Zan Beha Ahal Den

1.
> *Zâ Biê A^Al rÎ

2.
> *Zâ B(ê) ĀL (^Î)

3.
> [ ZÂBĀL ]

♧


D.2
▪︎AZAL(DU)
•piel (~ larru ), superficie
•explicar (~ sacar a la superficie)


¤ Etimología

(relacionado con ZABAL: sólo cambio el orden de ZAN en la protofrase, en un caso lo Mucho/Grande se refiere a Mirar y en el otro a Poder)

< [*BEHA ZAN AHAL DEN ]

☆《 [*zan den ] :

•que es grande/gran/mucho/muy

> handî 

•grande

•Nota:

Decir que handi viene de grande o grandis (lat.) es una barbaridad.

NO ES CIERTO que:

xxx grandis > *gandi > handi xxx 》

¤ Significado


•[ Que Es Muy Posible De Mirar ]

•[ Que Es Fácil De Mirar ]


¤ Evolución fonética y aglutinación


▪︎Fases

0.
< *Beha Zan Ahal Den

1.
> *Be Z A^Al rÊ

2.
> *BÂZ^ĀL(^Ê) > *BÂZĀL

3.
(cae la b inicial)
> [ ^ÂZĀL ]
(nombre común para superficie o piel)

> AZAL(DU)
(verbo explicar)

☆

•Ref.:
•Wikipedia
•Etimologías propias de @fga51

◇◇◇