jueves, 3 de marzo de 2022

Pueblos y villas de HARANA en Araba y de las AMESKOAS en Nafarroa, Euskal Herria. Origen y Significados.

 










◇◇◇


¤ Villas y Pueblos de Harana y Amezkoas (Goiena / Barrena)

•Entre la Sierra de Lokiz por el sur y la Sierra de Entzia y la Sierra de Urbasa por el Norte.

•Paso de Kanpezu a Estella-Lizarra entre sierras en vez de ir por lo llano por el norte de la Berrotza / Berrueza : Zúñiga - Acedo - Ancín - Mendilibarri - Murieta - Zufía - Estella / Lizarra.

•Pasos a la Llanada por Sta. Teodosia-Iturrieta-Opakua.

▪︎Zerrenda:

☆Harana:
▪︎Berberiego (despoblado) (A/N)
▪︎San Vicente de Harana (sustituye a Berberiego)  (A)
▪︎Alda  (A)
▪︎Ullibarri Harana  (A)
▪︎Kontrasta  (A)
☆Harana-Amezkoa Goiena
▪︎Larraona-Larrago   (N)
▪︎Aranaratxe  (N)
▪︎Eulate  (N)
▪︎San Martín (N)
☆Amezkoa Barrena
▪︎Ekala (N) sur de Eulate
•(De Haran a Ibar con el Urederra)
¤ Hacia el Norte por orden, Urederra:
▪︎Zudaire  (N)
▪︎Gollano (N)
▪︎Bakedano  (N)
¤ Hacia el Sur por orden, Urederra:
▪︎Barindano  (N)
▪︎Galdeano  (N)
☆Al sur de Amezkoa Barrena, en el valle de Allín, cuenca norte del Ega:
▪︎Eulz  (N)



▪︎BERBERIEGO  (Haran Aurrean)

•En Harana, Araba (antzinako Nafarroa).
•Pueblo señorial y arcedianato que se despobló de sus moradores los cuales poblaron la villa de San Vicente de Harana en realengo aforado (ya eran dueños de sus tierras y montes), independientes de Kontrasta, nunca tuvieron un señor, salvo el rey.
•Pueblo de casas solares o solariegas (oinetxeak) de señores y ricos hombres de Araba y Nafarroa y
arcedianato principal del obispado de Calahorra.
•Las tierras y montes eran de los moradores labradores dueños desde siempre, pero que habían habitado en casas y pueblo de señores y de la Iglesia.

▪︎Breve calendario de Berberiego
•Fundación S. X / XI
•1137- Documentado en siglo XII.
•1252 - Los moradores se van a poblar San Vicente en realengo, por abusos de los jauntxos, muy cerca y alrededor de una iglesia del rey (tierra sagrada y realenga) un poco más al sur, a unos 700 mts. y a la vista entre la despoblada y la repoblada (ya eran dueños de tierras y montes comunales)
•1257 - Quedaba solo 1 casa habitada en Berberiego.
•1326 - Despoblado total: Berberiego vacío y en ruinas.

•En el medievo Harana incluía la Amezkoa Alta: desde Berberiego hasta Eulate y era de Nafarroa.
A partir del siglo XIII la Harana alavesa pasó a la órbita castellana de la Hermandad de Kanpetzu y se separó de la Amezkoa Alta navarra de la Merindad de Estella-Lizarra.
•Muga entre Kontrasta y Larraona.
•Kontrasta se convierte en fortaleza en la muga con Larraona : Gaztelar Araba vs. Nafarroa.

En Harana-Amezkoa:

▪︎BERBERIEGO :
Aurrean (behatoki zaintzailea).

< [*Haran Bene Aurre Dan Uri Beha Zan Heda Daun (Goni-Boro-Gorri-Oro-DoR) ]

•[ Pueblo Que Está Delante Abajo Del Valle Que Tiene Muy Extensa Observación desde (Cumbre-Alta -Toda-Redonda-Pelada) ]

¤ Nota
Desde el monte llamado ahora Somorredondo-Markillano.

•Somorredondo (cast.):
Cumbre Redonda

▪︎Markillano
< [*Ge BaR Goi Laun Oro]
•[TODO LLANO EN LO ALTO SIN VEGETACIÓN-BOSQUE ]

•Volviendo a Berberiego:

•[ Pueblo en la Delantera del Valle con Muy Extenso Observatorio desde Somorredondo en Markillano ]

¤ Descargo de razones:

•Desde los montes de San Vicente de Harana, principalmente desde Somorredondo en Markillano, se pueden divisar varias cadenas de montañas seguidas unas detrás otras en cualquier dirección que se mire:

▪︎Norte:
Montes de Sabando, montes de Vitoria y Sierras de Gorbea y de Aizgorri que separan la Llanada Alavesa de Bizkaia y Gipuzkoa.

▪︎Sur:
Sierra de Lokiz, Valle de Lana, Sierra de Kodes,  Nafarroa y hasta más allá del Ebro.

▪︎Este:
Sierras de Entzia y Urbasa, Montes de Iturrieta, Paso de la Ermita de Sta.Teodosia a Iturrieta y Opakua (el alto de Opakua separa Entzia de Urbasa) y de allí a la Llanada, para ir a Nafarroa, o a Gipuzkoa y Francia por El Tunel de San Andrés, o a Gipuzkoa por Arlabán, o a Gasteiz y la Llanada y de allí por Gorbea a Bizkaia y el mar por Barazar, Arratia, Gernika y Urdaibai a Bermeo.
Camino medieval oscuro pero clave para ir del Ebro al mar o Francia por el paso de Sta. Teodosia y puerto de Opakua, Sierra de Urbasa, Sierra de Lokiz, gran parte de Harana.

▪︎Oeste:
Kanpetzu, Sierra de Toloño, pasos a Rioja y Nafarroa, Montes de Antoñana y Maeztu, subida a Harana  desde Kanpetzu por Oteo, Orbiso, etc.

¤ RESUMEN

1. OBSERVATORIO DE PASOS Y SIERRAS Y TIERRAS CLAVE, NO DESDE EL PUEBLO SINO DESDE EL MONTE.

2. PASO CLAVE POR STA.TEODOSIA A LA LLANADA POR OPAKUA Y DE ALLI COMERCIO Y MERCANCIAS DEL EBRO AL MAR POR BIZKAIA O A FRANCIA POR GIPUZKOA.

3. FRONTERA CON NAFARROA.

4. EN LA PRIMERA MITAD DEL SIGLO XIV HUBO ESCASEZ Y HAMBRUNA: PASO DE MALECHORES Y CUATREROS, AGRICULTORES  POBRES DE ARABA Y NAFARROA PERSEGUIDOS POR EL MERINO DE ESTELLA, EL 'ALTO DE LA HORCA' EXISTE AÚN HOY.

5. BEHATOKI: BERBERIEGO, O LUEGO SAN VICENTE DE HARANA, COMO SABANDO, BERBERANA y LAPOBLACION.

Gero, Berberiegoren ordez, HARANAKO DONE BIKENDI / San Vicente de Harana.
Desde 1252 en adelante fue villa de realengo aforada por Fernando IV en S.XIII, Alfonso XI en S.XIV y Felipe IV en S.XVII, y Berberiego se despobló (estaba un poco más arriba al norte de la villa actual, junto a una ermita que también desapareció pero era recordada aún a mediados del siglo XX, yo lo oí personalmente).

•Haraneko Aurrean eta Behatoki Zaintzaike moduan.

0.
< *Haran Bene Aurre Dan Uri Beha Zan Heda Daun Goni Boro Gorri Oro Dor
1.
> *â^â behe arre rê uî biê hen îre reû
gohi mo^o goli o^o rol
2.
> *^ē Beê eRRi ^î iî Bê ^ê ri ê(î) go(î)
nō gol ō ^ol
3.
> *(Ī)BĒRR(Ī)BĒRIÊGOHŌGO^ŌÔ(L)
4.
> BĒRBĒRIÊGO^ŌHŌ^
> BĒRBĒRIĒG^Ō^Ō
> [ BĒRBĒRIĒGŌ^ ]



▪︎ALDA  (Haran Aurrean)

•En el Valle de Harana. 

< [*HARAN AURRE HEDA DAN URI ]

•[ Pueblo Que Se Extiende Delante Del Valle ]
0.
< *haran aurre heda dan uri
1.
> *Â^â Arre Îre Da U^i
2.
> *^Ā Ale Île Da (ī)
3.
> *ĀL(Ī)LIDA > *ĀLL(I)DA
4.
> [ ĀLLDA > ĀLDA ]



▪︎ULLIBARRI (Haran erdian)

Parece evidente y es lo que parece.

< *Uri Barri
•Pueblo Nuevo
> Ulibarri <> Ullibarri




▪︎KONTRASTA

•Pasa a ser la fortificación trasera de la parte alavesa-castellana:

< [*ZAN KAR GONI HEDA HARAN ATZE DAN URI ]

•[ Villa en Alto Muy Fortificada Que Está Desplazada En La Trasera del Valle ]

0.
< *Zan KaR Goni Heda Haran Atze Dan Uri ]
1.
> *Hen KeL Hon Êta Ârâ Atz Tâ U^i
2.
> *(^Î) K(Ê) ÔN ÊTRĀ^ AZT TÂ (Ī)
3.
> *KÔN(Ê)TRÃZTÂ
4.
> [ KÔNTRĀSTÂ ]



•LARRAONA <> LARRAGO
< *LARRAGONA

No significa lo que parece :

< *Larra Ona
< *Larra On Dan
< *Larra Goi Dana
> Larrago <> Larraona,

sino la delantera de la parte navarra del valle:

0.
< [*HEDA AURRE ZAN GONI DAN HARAN URI ]

•( Pueblo del Valle Que Está Desplazado Delante Muy Arriba )

0.
< *Heda Aurre Zan Goni Dan Haran Uri
1.
> *Êra Arre Han Gon r Â^ U^i
2.
> *(Ê)LA ARR ^Â GÔN ^Â Ā^ (Ī)
3.
> *( LĀRRÂGÔNĀ^ )
3.1
> *LARRAHONA > [ LARRAÔNA ]
3.2
> *LARRAGOHE > *LARRAGO(Î)
> [ LARRAGO ]



▪︎ARANARATXE  (Haran Atzean)

Amezkoa Goiena  (Harana)

< [ Haran Zan Heda Dan Atze Uri ]

•[ Pueblo del Valle Que Está Muy Desplazado Atrás ]

0.
< *Haran Zan Heda Dan Atze Uri
1.
> *Âran han êra râ atze u^i
2.
> *Âran hâ ra ^â atze (i^i)
3.
> *ÂRAN ^Â RA Â ATZE
4.
> [ ÂRANÂRĀTXE ]



▪︎EULATE   (Harana Atzeko atea)

•En la Amezkoa Alta, antes Harana, Merindad de Estella-Lizarra, Nafarroa.

< [*Haran Atze Oro Heda Dan
Ate Uri ]

•[ Pueblo Que Es Puerta Del Valle Desplazado Atrás del Todo ]

0.
< *haran atze oro heda dan ate uri
1.
> *ârâ aze oô êra râ ate uî
2.
> *ê^ê e(^î) uû (ê)la ^â atê (ī)
3.
> [ ^ĒŪLĀTÊ ]




▪︎EKALA

•Amezkoa Barrena, al sur de Eulate.
Es Haran,  no Ibar: lejos del Urederra.

0.
< [*HARAN GOI ZAN BEHE HEDA DAN URI ]

•[ Pueblo Que Está Desplazado Muy Abajo de lo Alto del Valle ]

1.
> *Â^Â Kui HaN Beê êrA rA^ U^I

2.
(nb > m)
> *^Ē K(Ī) ÂMĒ ÊLA ^Â (Ī)

3.
> *ĒKÂNĒLĀ > *ĒKÂHĒLĀ
> *ĒKÂ(^Ē)LĀ

4.
> [ ĒKÂLĀ ]




▪︎ZUDAIRE
•Amezkoa Barrena
•Al norte sobre lo bajo del Valle y muy abajo de Urbasa en la salida

A.)
0.
< [*Urbasa Oro Behe Dan Heda Uri ]

•[ Pueblo Que Está Desplazado Todo Abajo de Urbasa ]

1.
> *Ubese Ō Bē Da^ ÎRE U^I
2.
> *Umes ū Mē^ DÂ ÎRE (Ī)
3.
> *INEZ Ū NĪ DA ÎRE
4.
> *IHIZ Ū HĪ DAÎRE
> *IÎZ Ū (Î )DAÎRE > *(Ī)ZŪDAÎRE
> [ ZUDAÎRE ]

B.)
0.
< [*Ibar Behe Zan Goi Dan Heda Uri ]

•[ Pueblo Que Se Extiende Muy Arriba del Valle-Vega Bajo ]

1.
> *Be^ Bē Ze^ Hui Da^ Îre U^i
2.
> *BêmēZ(î)ÛDÂÎRE (IÎ)
3.
> *BÊNÊZÛDÂÎRE
> *BÊHÊZÛDÂÎRE
> *(B)^ĒZÛDÂÎRE
4.
> *(Ī)ZÛDÂÎRE
> [ ZÛDÂÎRE ]



▪︎GOLLANO

•Amezkoa Barrena.
•Arriba de Zudaire.

0.
< [*Ibar Behe Goi Heda Dan Zan Oro Uri ]

•[ Pueblo Todo Grande Que Se Extiende Arriba Del Valle-Vega Bajo ]

1.
> *Be^ Bē Goi Êra rA^ Han O^o U^i
2.
> *Bê Mē Go ÎLA ^Â ÂN Ō I^i
3.
> *BÊNĒGOÎLA^ĀNŌ(Ī)
> *BÊHÊGOÎLĀNŌ
> *(B)^ĒGOÎLĀNŌ
4.
> *(Ī)GOÎLĀNŌ
> [ GOLLĀNŌ ]




▪︎BAKEDANO
<> BAQUEDANO

•Amezkoa Barrena
•Encima de Zudaire y de Gollano al Este de Urbasa sobre la Amezkoa Barrena.

0.
< [*Ibar Behe Zan Goi Heda Dan Oro Uri ]

•[ Pueblo Que Está del Todo Desplazado Muy Arriba de lo Bajo del Valle-Vega ]

1.
> *Be^ Bē Han Kui Êda rAN O^o U^i
2.
> *Bêmēâ^k(ī)êda^anō(ī)
> *Bênēâkêdānō
> *BÊHĒÂKÊDĀNŌ
3.
> *BÊ^ĒÂKÊDĀNŌ
> *B(Ē)ÂKÊDĀNŌ
> [ BÂKÊDĀNŌ <> BAQUEDANO ]



▪︎BARINDANO

•Amezkoa Barrena.
•Al sur del extremo de abajo de Amezkoa Barrena.

0.
< [*Ibarr Behe Heda Zan Dan Oro Uri ]

•[ Población Que Está Toda Desplazada Muy Abajo Del Valle-Vega ]

1
> *BaR Mē Îre Hen Dan O^o U^i
2.
> *Ba(L) Nī Ri În Dan Ō ( Ī )
3.
> *BÂHĪRĪNDANŌ
> *BÂ(^Ī)RĪNDANŌ
4.
> [ BÂRĪNDANŌ ]



▪︎GALDEANO

•Amezkoa Barrena.
•Al sur del extremo de abajo de Amezkoa Barrena debajo de Barindano.

0.
< [*Ibar Behe Hego Alde Zan Heda Dan Oro Uri ]

1.
> *Be^ Mē Êgu Alde Han Îre re^ O^o U^i
2.
> *Bê Nī (Î)GU ALDE ÂN ri rî Ō Iî
3.
> *Bê Hī G(I)ALDEÂN ^I ^I Ō (Ī)
> *Bī^īGALDEÂN(^Ī)Ō
> *(B)ĪGALDEÂNŌ
4.
> *(Ī)GALDEÂNŌ
> [ GALDEÂNŌ ]




▪︎EULZ
•Valle de Allín
▪︎Al norte del Ega, (ibar), en el valle de Allín, al sur de Amezkoa Baja
-Barrena.


< [*Haran Oro Heda Zan Dan Uri ]
•[ pueblo muy desplazado de todo el valle-vega (de Allín) ]
> *hēn ulu îte ze re ui
> *ē^ ul ti zi ri i
> *ē^ ul tzi î
> ^ĒŪLTZ(Ī^) <> [ ĒŪLTZ <> ĒŪLZ ]

¤ Nota
Eultz > Eutz > EUS
Hay un pueblo llamado Eus en el lado norte de los Pirineos
Orientales, enfrente, alto en la ladera de un monte del macizo del
Quérigut, cerca de Prades en Languedoc-Rousillon.




▪︎AMEZKOA(S)   (Alta y Baja)
(Goiena / Barrena)
La Amezkoa Alta era un todo con Harana hasta la separación de Araba y Nafarroa (1200) por usurpación castellana (Alfonso VIII) a Sancho el Fuerte (que luego lucharon juntos en las Navas de Tolosa en 1212...)

¤ Etimología

< [*ZAN BENE ATZE HEDA GONI AURRE DAN HARAN ]

¤ Significado

•[ Valle Que Se Extiende Desde Delante Arriba Hasta Atrás Muy Abajo ]

¤ Nota

Al contrario de lo normal o habitual en una vega con río, en el valle de Amezkoa lo de arriba no está detrás sino delante con Harana y lo de Abajo no está delante sino atrás, es un valle visto desde Estella-Lizarra en Nafarroa.
La zona del rio Urederra ya no es "haran" sino "ibar"y está bajo Urbasa.

▪︎Al norte de Amezkoa Baja:

1. Zudaire
2. Gollano
3. Bakedano

▪︎Al sur de Amezkoa Baja:

1. Barindano
2. Galdeano

▪︎En el Valle de Allín, al norte de la cuenca del Ega (bárdulos) y al sur de Amezkoa Barrena-Baja:
1. Eulz

¤ Evolución fonética y aglutinació

▪︎Fases

0.
< *Zan Behe Atze Heda Goi Aurre Dan Haran

1.
> *Han-Beê Etz - Îre - Koi Arre Râ Â^Â

2.
nb > m
> *ÂMĒTZ - Î^I - KO A(L) Â ^Ā
3.
> *ÂMĒTZ(Ī)KOĀ
> ( ÂMĒTZKOA )
> [ ÂMĒZKOA <> ÂMĒSKOA ]
(Goiena eta Barrena:
Amezkoak-Amezkoas-Ameskoak)

♧◇♧


☆ Pueblos, Villas y Cumbres Cercanas.


▪︎KANPEZU

Bajo el Pico de Yoar en la sierra de Kodés que hace de muga con Nafarroa

¤ Etimología

< [*DOR GOI ZAN HEDA BEHE OSO DEN URI ]

¤ Significado

•[ Villa que está muy abajo de una alta cumbre muy extensa ]

•[ Villa que está abajo por completo de la sierra (de Kodés bajo el Yoar) ]

¤ Evolución fonética y aglutinación

▪︎Fases

1.
> *Rul Kui Han Îre Peê Usu Rî U^i
2.
> *RÛ K(ī) ÂN Î^E PĒ (I)SÛ (^Î IÎ)
3.
> (^Î) KÂN Ī PĒ SÛ
4.
> [ KÂN(Ī)PĒSÛ <> KĀNPĒZU ]




▪︎KODÉS
<> CODÉS <> KODETZ

•Sierra entre Araba (Kanpetzu)
y Nafarroa (Aguilar de Codés),
cuya principal cumbre es
el pico de:
YOAR <> IOAR <> JOAR

¤ Etimología de KODÉS

0.
< [*GOI HEDA ORO HAITZ DEN ]

¤ Significado

•[ Que Es Peña Toda Extensa y Alta ]

•[ Sierra Alta y Rocosa ]

¤ Evolución fonética y aglutinación

▪︎Fases

1.
> *KO(I) (Î)DE U^U ÊTZ
2.
> *KO DE (Ī) ÊTZ
3.
> [ KŌDĒTZ <> KŌDĒZ <> KŌDĒS ]
<> ( CŌDÉS )




▪︎YOAR
<> IOAR <> IHOAR <> JOAR

•Es el pico más alto de la Sierra de Kodés.

¤ Etimología

0.
< *GOI HEDA ORO HAITZ ZAN DOR DEN

¤ Significado

•Que es la gran cumbre de la peña toda extensa arriba en lo alto

•[ Que es el pico más alto de la sierra (de Kodés) ]

¤ Evolución fonética y aglutinación

▪︎Fases

1.
> *HUI HÎRE O^O ÊTZ HAN RUR RÎ

2.
> *ÛI H(Î^I) Ō Ê(Z) ^Â (^I)RR (^Î)

3.
(caen las i lebis/débiles)
> *ĪHŌ(Î)ÂR

4.
> ( ĪHŌÂR )

4.1
<> [ Ī^ŌÂR <> YŌÂR ]

4.2
<> [ HŌÂR <> JŌÂR ]




▪︎LAPOBLACIÓN - (Nafarroa)

Gran peña y pueblo navarro en una alta esquina de la Sierra de Toloño que es muga entre la Rioja Alavesa y la Rioja Navarra, con vistas a toda La Rioja, la Montaña Alavesa y gran parte de la Merindad de Estella-Lizarra en Nafarroa. En la antigüedad puesto vigía de Berones, Autrigones, Vascones y los Bárdulos del norte del Ega: tierras entre los ríos Ega, Oja y Ebro.
Es la cumbre de la Sierra de Toloño en el 'león dormido'.

¤ Etimología

No significa La Población, es un nombre muy equívoco, que se presta a creer lo primero que se lee.

Viene de:

< [*AHAL DAUN BEHA ORO BEHE HEDA ZAN GOI DEN HIRI ]


¤ Significado


•[ Pueblo que Está Muy Arriba en lo Alto (de la sierra de Toloño) Que Puede Observar Todo lo de Abajo (todas las tierras de su gran entorno) ]


¤ Evolución fonética y aglutinación

▪︎Fases

1.
> *EÊL RAÛ PIÊ O^O BEÊ ÊRA HAN ZE HOI RIN (I^I)

2.
> *(Ī)L Â(Î) P(Ī) Ō BĪ ÎLA ^Â ZI Ô (^I)N

3.
(caen las i lenis/débiles)
> *LÂPÔB(Ī)LĀZIÔN
> [ LÂPÔBLĀZIÔN<>LAPOBLACIÓN ]





▪︎ORBISO


Salida desde el extremo occidental de Lokiz en Harana, desde Somorredondo y Markillano por El Barranco de Istora al llano de Kanpezu frente al Ioar en Sierra de Kodés muga con Nafarroa. Frente a Zúñiga-Estúñiga-Estuinaga en Nafarroa en la bajada del Barranco de Berrabia. Todo al norte del Ega: bárdulos. El Ega pasa por Arkijas.

¤ Etimología


< [*GOI AURRE BEHE HEDA OSO LAUN DEN URI ]

¤ Significación


•[ Pueblo que se Extiende Muy en Llano Delante Bajo lo Alto ]
(Bajo Lokiz por Somorredondo abajo por el barranco de Istora desde Harana)

¤ Evolución fonética y aglutinación

▪︎Fases

1.
> *HOI ORRE BIÎ ÎRE OSO RAÛ RÎ U^I
2.
> *Ô ORRI BĪ Î^E USO ÂÛ ^Î IÎ
3.
(au > o)
> *ŌRRIBĪÎISOÔ(^Ī)
4.
> [ ŌRR(I)BĪSŌ > ŌRBĪSŌ ]




▪︎OTEO

En Araba controlando el paso de Kanpezu a Harana, a Laminoria, a Sabando y a Antoñana, o al revés.


¤ Etimología

< [*GOI HEDA ORO DEN URI ]


¤ Significado

•[ Pueblo que está todo desplazado en alto ]
(En un alto junto al camino de subida a Harana entre peñas, con otro camino hacia el molino de Oteo entre Sabando y Antoñana)


¤ Evolución fonética y aglutinación

▪︎Fases

1.
> *HOI ÎTE O^O RÎ U^I
2.
> *Ô(Ī)TEŌ (^Î IÎ)
3.
> [ ÔTEÔ ]




▪︎MAEZTU
< BAHAHEZTU
(Reja de San Millán, 1025)

•Detrás del bosque de Izki, en la Montaña Alavesa, bajando Azazeta antes de Antoñana y Kanpezu.

¤ Etimología

< [*BAR/BASO ZAN HEDA ATZE DEN URI  ]

¤ Significado

•Pueblo que está detrás de un bosque muy extenso (Izki)

¤ Evolución fonética y aglutinación

▪︎Fases

1.
> *BÂ HAN HIRE ETZ TÎ U^I
2.
> *BÂHÂ H(I)^EETZ TU(Î)
3.
> *BÂHÂ HĒTZ TÛ
4.
= ( BÂHÂHĒZTÛ ) (1025)
> [ MÂ^Â^ĒZTU = MĀĒZTÛ ]




▪︎AZAZETA
Pueblo y puerto de montaña en Araba por el que se pasa de la Llanada Alavesa a la Montaña Alavrsa y viceversa.

¤ Etimología

0.
< [*ATZE DAN ZAN HEDA GOI ]
(visto desde Gasteiz)

¤ Significado

• [Alto muy extenso que está detrás]
• [ Sierra trasera ]
(Los Montes de Vitoria)

¤ Evolución fonética y aglutinación

▪︎Fases

1.
> *Atz Râ Zê Êta Hui

2.
> *ATZ ^Â ZÊ ÊTA (ÎI)

3.
> [ ATZÂZĒTA <> AZÂZĒTA ]




▪︎PERRIAIN

•Tramo de cima de Lokiz sobre Harana.
•Es la Cruz de Alda, en Lokiz sobre Harana.
•En el cordal occidental de la sierra de Lokiz en su tramo noroccidental alavés sobre Harana ( San Vicente, Alda, Ulibarri, pero sin llegar a Kontrasta):

▪︎Cumbres:
•Somorredondo (1.077 m.)
•Txintxularri (1.124 m.),
•Perriain (1.122 m.) : Cruz de Alda
•Berrabia (1.010 m.)

¤ Etimología

0.
> [*HARAN BEHE AURRE GOI HEDA
DEN ]

¤ Significado

•[ Que es alto extenso ante lo bajo del valle ]
(En Harana antes de Kontrasta y Amezkoa Goiena)

•[ Que es la sierra (de Lokiz) en la parte de Harana anterior a Kontrasta y Amezkoa Alta ]

¤ Evolución fonética y aglutinación

▪︎Fases
1.
> *Â^Â PEÊ  ARRE HUI ÊRA RIN
2.
> *^Ē PĒ ERRI ÛI Î^A ^IN
3.
> *Ī PĒRRI Ī A ÎN
4.
> [ PĒRRĪAÎN ]




¤ ANTO-ÑANA y SAB-ANDO,
que coinciden en la mitad de sus nombres.




•ANTO- <> -ANDO
< *ZAN DOR   (protoeuskera)
•Gran/ Grandes Cumbre(s)
•Mucha(s) Cumbre(s)
> *HANTÔ- <> *HANDÔ
> ÂNTO- <> -ÂNDO
•El resto de cada palabra es ya un caso particular: arriba, abajo, junto a, delante, detrás, a la vista de, mirando a, etc...
•Otras veces:
*ZAN > ZÊ > ZÎ > SE > SI <> SAN <> SEN
*DOR > ROL > ÔL / ÛL >TÔ^ / TÛ^



▪︎ANTOÑANA
•En la Montaña Alavesa, Ksnpezu.
No significa "La villa de Antonio".
Es Euskera, un vocablo parecido a Sabando.
Entre Izki y la Sierra de Entzia, villa fortificada en llano en un alto en la confluencia de los rios Ega y Sabando,
entre Maeztu y Kanpezu.

En 1182 fue fundada por Sancho el Sabio de Navarra como villa fortificada sobre un antiguo fuerte, en la confluencia de dos caminos: uno desde Armentia, por Oquina y Corres, y el otro desde la Llanada, a través del puerto de Azáceta.

Permanece bajo dominio navarro hasta el año 1200, cuando es anexionada a la Corona de Castilla, al apoderarse el rey Alfonso VIII del valle de Campezo. El rey promete, en su testamento de 1204, que a su muerte la villa será devuelta a su legítimo dueño, Sancho el Fuerte de Navarra. Sin embargo, la voluntad del rey no se cumple: en documentos fechados en 1218, y en un real decreto promulgado en 1239 por Fernando III el Santo, se asume que la villa sigue perteneciendo a Castilla. Su carácter realengo pasó, por merced de Enrique de Trastámara a Ruy Díaz de Rojas, quien a su vez la transmitió a los Hurtado de Mendoza, cuya jurisdicción fue pleiteada por la villa hasta conseguir su independencia en 1635 previo pago a la Corona.


¤ Etimología

0.
< [*Zan Heda Dor Bene Dan Zan Kar Uri ]


¤ Significado

•[ Villa Muy Fortificada Que Está Muy Lo Más Extendida Abajo (de las cumbres) ]


¤ Evolución fonética y aglutinación

1.
> *Han Îre Tô Mehe Ren Han Gâ U^i
2.
> *ÂN Î^I TÔ NI^I ^IN ÂN HÂ (IÎ)
3.
> *ÂNĪTÔHĪ^ĪNÂN^Â
4.
> *ÂNĪTÔ^Ī^ĪNÂNÂ
= (ÂNĪTÔĪNÂNÂ)
= [ÂN(Ī)TÔÑÂNÂ]
= [ ÂNTÔÑÂNÂ ]





▪︎SABANDO

Sabando Arabako ekialdean dagoen herria da, Mendialdean eta Arraia-Maeztuko udalerriaren barruan kokaturik.
Sabando kokatzen haranak eta bere izena hartzen duen Sabando ibaiak hegoalderantz ematen du, Kanpezurantz, baina herriaren loturek argiagoak dirudite iparraldeko Arraiako beste herriekin eta Haranarekin. Izatez, inguruoetan euskararen toponimiaren muga hori hasten da, eta herri hauxe bera euskal idazle baten jaiolekua izan zen: Joan Batista Gamiz Ruiz de Oteo han jaio zen 1696an.

Herriaren mendebaldean labar ikusgarri batzuk daude, Atxarte esaten dioten paraje bat.

Hegoalderantz Sabando ibaia jarraituz, Kanpezurekin muga topatzen dugu urjauzi batean, zeinaren ondoan Oteoko errota dagoen, beste kontzeju batzuekin muga egiten baita bertan; Kanpezuko Oteo eta Antoñanarekin. Igeri egiteko moduko putzu bat ere bada toki horretan.

Historikoki herribildua da eta Donemiliaga Kukulako 1025.urteko dokumentazioan 
Sabando de Yuso (Sabando Behekoa) eta Sabando de Suso (Sabando Goikoa) izenak azaltzen dira. Erdi Aroan herria Gaona familiaren menpe zegoen.
Leku estrategikoan kokatuta, bi dorre eraiki zituzten. 
1332an Fernán Ruiz de Gaona zen herriko jauna; horretaz gain Arabako artxidiakonoa eta Arriagako kofradiako kidea zen.

XVI. eta XVII. mendean Hurtado de Mendoza Orgazko Kondeak izan ziren Sabandoko jaunak. 
1678ra arte herria Antoñanaren menpe egon zen; urte horretan Karlos II.a Espainiakoari bere independentzia erosi zion eta "berezko herribildua" bihurtu zen.

Las peñas de Sabando están bajo el monte de La Bitigarra en el extremo de la sierra de Entzia. El rio Sabando baja a Antoñana y pasa al Ega. Hay paso a Harana, Antoñana (entre Maeztu y Kanoezu), Laminoria (Erroitegi, OnRaita, Iturrieta, Alto de Opakua y de allí a la Llanada o las Amezkoas y a Oteo que de allí se pasa a Orbiso y Kanpezu.
Cruce Clave.
El Molino de Oteo estaba y aún quedan restos entre Sabando y Antoñana en un salto de agua (ur jauzi) del rio Sabando.

¤ Etimología

0.
<  [*Atx Heda Bene Zan Beha Dan Uri ]

¤ Significado

•[ Pueblo Bajo Extensas Peñas Que Es Gran Observatorio ]
(Behatoki, como Berberiego y Berberana)

¤ Evolución fonética y sglutinación

1.
> Ax êra behe han biê dâ u(^î)
2.
> As ê^â bē ânbê dâu
3.
(nb > m - au > o)
>*AS(Ê)ÂB(Ē)ÂMÊDO
4.
> *(E)SABÃNÊDO
> *SABĀN(Î)DO
> [ SABĀNDO ]



•Ref.:
•Wikipedia
•Etimologías propias de @fga51


◇◇◇






















No hay comentarios:

Publicar un comentario