AMAIUŔ - ZUGARRAMUŔDI - UŔDAZUBI / UŔDAX, Nafarroa, Euskal Herria. Izenak, Haranak, Hiriak eta Mugak. Izenen Jatorri eta Esanahiak.

◇◇◇


▪︎AMAIUŔ

Amaiur Baztan udalerriaren iparraldean dago, 
Elizondo eta Urdazubi lotzen dituen errepidearen erdibidean, 
Otsondoko mendatearen hegoaldeko muturrean.

"Herriaren lehenbiziko aipamena 1095ekoa da. Amaiurko gazteluari dagokionez, XII. mendearen amaierakoa da lehen berria. Haren funtzioetako bat Iruñea eta Baiona arteko errege bidearen kontrola zen.

Nafarroako konkistan gertaera garrantzitsuen kokagunea izan zen. 1512an Gaztelako tropek ia borrokarik gabe hartu zuten gotorlekua. 1521ean, Noaingo porrotaren ondoren, Nafarroako armadak Amaiurko gaztelua hartu zuen; 1522ko uztailean, ordea, gaztelarrek gaztelua setiatu zuten; barnean zeuden 200 nafar gudariek ahal bezala eutsi zioten setioari, baina uztailaren 19an amore eman behar izan zuten. Jaime Belatz de Medrano alkaidea preso hartu eta Iruñeko espetxean hil zen.

Gertakari horien oroigarri, 
1922an monolito bat jarri zuten 
Gazteluko muinoan. 
Espainiako Bigarren Errepublikaren 
garaian, 1931ko uztailean, eraso eta suntsitu zuten, eta azkenik 1982an 
berreraiki zuten."


¤ Etimología

0.
< *HARAN MUGA ORO AURRE HEDA DEN HIRI


¤ Significado

•VILLA QUE ESTÁ DESPLAZADA DELANTE DEL TODO EN LA FRONTERA DEL VALLE (de Baztan).


¤ Evolución fonética y aglutinación drl nombre.

▪︎AMAIUŔ

0.
< *HARAN MUGA ORO AURRE HEDA DEN HIRI

1.
> *Â^A^ MIHA U^U ORRE ÎRE RÎ Î^I

2.
> *Ā^ M(I)Â IÎ URRI Î^I ^Î Ī^

3.
> *ĀMÂĪUŔR(Ī^)

4.
> ĀMÂĪUŔ


♧♧♧



▪︎ZUGARRAMUŔDI

Zugarramurdi Nafarroa Garaiko ipar-mendebaldeko udalerri bat da.  Urdazubi eta Baztan udalerriekin batera, Baztanaldea eskualdea osatzen du, Baztan Bidasoa eskualdearen barnean. 
Ainhoa, Sara eta Urdazubi herriekin batera Xareta elkartea edo azpieskualdea ere osatzen du.

Zugarramurdi toki izenaren jatorria edo esanahia ezin izan da oraingoz ziurtasun osoz zehaztu, baina euskarazkoa dela baiezta daiteke. Pertsona abizena ere bada.

Historian, agirietan izena beti berdin agertu izan da: Zugarramurdi (1154 eta 1860, Jose Maria Jimeno Jurio, 2004).

Koldo Mitxelenak proposatu zuenez, «zumar doilor ugariko lekua» esanahi etimologikoa izan liteke: zumar 
(Gipuzkoako Zumarraga udalerriaren antzera) + andur («doilor») + -di atzizkia (multzoa, taldea edota ugaritasuna adierazten duen atzizkia). Hortaz, zugarrandurdi > zugarramurdi izenaren bilakaera da, agian, baina Mitxelenak berak bere teoria hori froga lezakeen antzinako agiririk ez zuela onartu zuen. Euskara batuan zumar esaten da, baina zugar euskalki edo azpieuskalkietan agertzen den aldaera ere bada. Bestalde, -di atzizkia euskal toki izen nahiz abizenetan maiz zuhaitz edo landare izenekin batera agertzen den atzizkia da, esate baterako: Lizardi, Pagadi, Aresti, Gorostidi, Loidi eta abar. Adibidez, Zumardi izenak zumar asko dauden lekua adierazten du.

Mikel Belaskoren arabera, herritarrek eguneroko hizkeran Zugamurdi, 
Zamurdi edo Zuenburdi ahoskerak
darabiltzate, herriaren izenaren laburdurak, alegia."

Oker zebiltzaten. zeren euskal hirietako toponimoak lekua adierazteko izaten ohi dira.
Batzutan bakarrik lekuko botanikan oinarritutak dira.

Hona hemen nire proposamena.


¤ Etimología

0.
< *ZAIN MUGA AURRE HEDA BEHA ORO DOŔ DEN HIRI


¤ Significado

•VILLA VIGÍA QUE ESTÁ DESPLAZADA DELANTE DE LA FRONTERA (con Lapurdi, en los Pirineos) MIRANDO TODO LO MÁS (al máximo).


¤ Nota
En esa zona la
Por las cuevas de Zugarramurdi (Nafarroa Garaia) se pasa bajo el monte a Sara (Lapurdi) que está al otro lado de los Pirineos. El euskera es el mismo, pero Lapurdi no era Nafarroa y dependía de otro reino, con sus fueros, Inglaterra o Francia según la época. Fronteras de Estado entre vascones de una misma nación : Euskal Herria.


¤ Evolución fonética y aglutinación del nombre

0.
< *ZAIN MUGA AURRE HEDA BEHA ORO DOŔ DEN HIRI

1.
> *ZE^ NUGA ARRE ÊRA MIÊ U^U RUŔ DI^ Î^I

2.
> ^ZÎ HUGA ARRI Î^A MIÎ Ū ^UŔ DÎ Ī^

3.
> *Z(Î)ÛGĀRR(Ī)ÂM(Ī)ŪŔDĪ^

4.
> ZÛGĀRRÂMŪŔDĪ


♧♧♧


▪︎UŔDAZUBI <> UŔDAX

"Urdazubi Nafarroa Garaiko ipar-mendebaldeko udalerri bat da.  Zugarramurdi eta Baztan udalerriekin batera Baztanaldea eskualdea osatzen du Baztan Bidasoa eskualdearen barnean.
Sara, Ainhoa eta Zugarramurdi
herriekin batera Xareta elkartea edo azpieskualdea osatzen du.

Urdazubi Nafarroa Garaiko eta Iruñeko merindadeko ipar-mendebaldean dago, Lapurdiko mugatik gertu.

Ugarana errekak herria zeharkatzen du. Aurrerago, Urdazuri izena hartuta, Donibane Lohizunen itsasoratzen da.
1989tik, toponimo ofiziala Urdazubi/Urdax da.'


¤ Etimología


"Mikel Belaskoren ustez, herriaren izen zaharra Urdax izan liteke, Urdaizen aldaera bat; beraz, pertsona bati lotuta -iz amaiera duen euskal toponimo ohiko bat, kasu horretan Urda.
Haren iritziz, gaur egungo herriaren izena jatorrizko Urdax izenetik bide dator: hari, zubi izena gehitu zitzaion (Urdazubi = Urdaxen zubia)."

Baina honetan oker dabil Belasko.
Izen honen barruan ez dago Urdarik ez zubirik.

Nire proposamena jarraian da,
askotan agertzen dira holako toponimoak, bai antzinakoetan eta bai erdiarokoetan, batez ere birpopuluketetan:

0.
< *MUGA AURRE HEDA OSO
ZAIN BEHA ORO DEN HIRI


¤ Significado


•VILLA QUE MIRA TODA MUY VIGILANTE EXTENDIDA-DESPLAZADA ANTE LA FRONTERA (con Lapurdi).


¤ Evolución fonética y aglutinación de los nombres

0.
< *MUGA AURRE HEDA OSO
ZAIN BEHA ORO DEN HIRI


A. 

▪︎URDAX

0.  (beha oro)
< *MUGA AURRE HEDA OSO
ZAIN BEHA ORO DEN HIRI

1.
> *NIHE ORRE ÊDA USU ZEMIÊ U^U RI^ Î^I

2.
> *HIÎ URRE ÊDA SU ZINIÎ IÎ ^Î ÎÎ

3.
> *(ÎÎ)URR(IÎ)DAS(I)ZIHĪ^
> *UŔDASZ(I^Ī)

4.
> UŔDASZ = UŔDAX


B.

▪︎URDAZUBI

0. (oro beha)
< *MUGA AURRE HEDA OSO
ZAIN ORO BEHA DEN HIRI

1.
> *NIHE ORRE ÊDA USU ZE^ U^U BIÊ RI^ Î^I

2.
> *HIÎ URRI ÎDA S(I) Z(Î) Ū BIÎ ^Î ÎÎ

3.
> *(ÎÎ) URR(Ī)DASZŪBĪ^

4.
> UŔDA^ZŪBĪ

> UŔDÂZŪBĪ


♧◇♧

¤ Etimologías propias de @fga51
(Método propio RILA de Reconstrucción Idiomática Lógico-Aglutinante)

♧◇♧