LUIAONDO / LUYANDO y de GINEA, en Araba, Euskal Herria: el árbol Malato y la torre de DELIKA. Origen y Significados de sus nombres.

 

         En el árbol Malato.

◇◇◇

▪︎LUIAONDO <> LUYANDO

•Apellido familiar de jauntxos de Orduña antiguos dueños de la Torre de Delika vs. los Ginea y los Zarate.

•Luiaondo AIARAko udalerriko herririk populatuena da, herriburua 
Arespalditza den arren. 

•Luiaondoko 52 zenbakia duen baserria, XVI. mendekoa, ikustekoa da eta monumentutzat izendatu dute.

•"Arbol Malato" delako zuhaitza hemen kokatuta zegoen, Bizkaiko Jaurerriko mugak zehazten zituena eta batzuen ustez herrialdeko armarrian agertzen dena zelarik. XVIII. mendean zuhaitza zegoen tokian harrizko gurutzea paratu zuten.
Zuhaitz honen lehen erreferentzia 
1575. urtean egin zen. Horren arabera, Luiaondo herriaren irteeran Gaztelara zeraman errege-bidean, Malatu izeneko zuhaitz bat zegoen. Zuhaitz horrek Bizkaiko jaurerriaren muga zehazten zuen, eta bertan Bizkaiko soldaduek uzten zituzten euren armak eskegita. Izan ere, zuhaitz horren mugaraino bizkaitarrak beharturik zeuden Bizkaiko jaunaren alde borrokatzera, soldata jaso barik. Handik aurrera, ostera, soldadu horiei pagatu egin behar zitzaien soldata, eta borrokara joatea aukerakoa zen.
Malatu hitzaren etimologia ez dago argi. Batzuek esaten dute malatu berbak kolpatu esan nahi duela. Izan ere, Bizkaiko gazteek hori egiten zuten zuhaitz horretan, armak kolpatu. Beste batzuen arabera, latinezko malatusetik letorke, "gaixo" esan nahi duena.
Zuhaitza zegoen leku berean gaur 1730eko monumentu bat dago eraikia, zuhaitzaren lekua eta sinbolismoa gogoraraziz.

•Laudio eta Amurrio artean kokatuta dago, Nerbioi ibaiaren ezkerraldean.

¤ EtimologíA

< [*GOI ORO HEDA ZAN ON
DOR DAN URI ]

•GOI:
alto, arriba

•ORO:
todo, total

•HEDA:
extender(se), desplazar(se), desplegar(se), llegar hasta, fluir

•ZAN:
grande, gran
mucho, muy
(*zan den > handî :
que es grande
que es mucho)

•ON:
bueno-a

•DOR:
cumbre, lo más de algo

•DAN:
que es (del verbo izan)

•URI > ULI > ULLI <> HIRI > ILI:
pueblo, villa, ciudad


¤ Significado

•[ Pueblo Que Está en lo Alto del Todo Y Es De Lo Más Bueno ]


¤ Evolución fonética y aglutinación

0.
< *GOI ORO HEDA ZAN ON
DOR DAN URI
1.
> *Gu Ulu Îre Hâ On FoL rÊ Uî
2.
> *Gūlu Îê ^Â On Dô ^Î Iî
3.
> *Gūlu Îî ^Â On Dô (^ī)
4.
> *Gūlu^īâondō
> Hūluīâondō
> *(^Ū)Luīâondō
> [ Luīâondō ]
> Luīâundō
> Luīâ(i)ndō
> [ Luyândō ]

♧


▪︎GINEA

•Ginea Arabako GAUBEA (VAL-DE-GOBIA) udalerria osatzen duten herrietako bat da. 

•Gineatarren dorretxea existitu izan zen baina mendea bete aurretik erabat suntsitu zuten Enrike II.aren jarraitzaileek.

•Apellido familiar de jauntxos. Antiguos dueños de la Torre de Delika vs. los Luyando / Luiaondo y los Zarate de Orduña / Urduña.

¤ Etimología protoeuskérica:

< [*GONI ZAN HEDA DAN URI ]

•GONI > GOHI > GOÎ :
alto, arriba

•ZAN :
grande, gran
mucho, muy
*zan den > *han den > handî :
que es grande, que es mucho

•HEDA :
extenderse, desplazarse, desplegarse, llegar hasta, fluir

•DAN :
que es (del verbo izan)

•URI:
población, pueblo, villa, ciudad

¤ Significado

•[ PUEBLO QUE SE EXTIENDE MUY EN ALTO ]

¤ Evolución fonética

0.
< *GONI ZAN HEDA DAN URI
1.
> *Gohi  Han Êra r Uî
2.
> *Guî Ên Îre Â^ Iî
3.
> *Gī  În  (î)Ê  Â^ (Ī)
4.
> [ GĪNÊÂ ]

☆

Ref.:

•Wikipedia

•Etimologías propias de @fga51

◇◇◇

                        Ginea

                 Torre de Delika