lunes, 31 de marzo de 2025

ALORIN - CELEMIN / ZELEMIN - LAKARI - SILO. Jatorrizko esanahiak.

 





◇◇◇ 

¤ ALORIN - CELEMIN / ZELEMIN
- LAKARI - SILO.
Etimologiak. 

☆☆☆ 


▪︎ALORIN
(Harana, Lana, Berrotza / Berrueza) 

"Alorin: espacio cercado con un muro de ladrillos 
recubierto con mortero y blanqueado, 
de unos 60 centímetros de alto.
Estos espacios construidos en los graneros se empleaban 
para conservar el grano, especialmente el empleado 
para la siembra del año siguiente."

0.< *EREIN GARI ALE ORO DEN•

QUE ES TODO GRANO DE TRIGO DE SIEMBRA.

1. > *IRII^ HA(^I ) AL(I )  O^O  RIN
2. > *(I^Ī)   ^A  AL  Ō  RIN
3.> ĀLŌRIN 

♧♧♧ 


▪︎CELEMIN  /  ZELEMIN
LAKARI  (eusk.) 

Medida de áridos equivalente a dos azumbres o 4,625 l. 
que después pasó a designar superficies de "sembradura" 
equivalente a 537 metros cuadrados que la documentación 
expresa como la tierra necesaria para sembrar un celemín de trigo. 
La medida de capacidad era un recipiente de madera custodiado 
por el concejo, "de madera, ferrada y sellada con hierros y sellales", 
que establecía la unidad fiel y así figura "medio celemín para medir". 
Los aranceles de portazgo también se documentan los pagos por celemines.
La documentación los relaciona con el trigo, la sal, almendra, nueces, 
cebada, centeno, harina, escandia, panizo, aceitunas. 

☆☆☆ 


▪︎ZELEMIN / CELEMIN

0.<*ZUR NEURRI ALE MEHENTZAKO DEN•

MEDIDA DE MADERA QUE ES 
PARA UNIDADES PEQUEÑAS.

1. > *ZU^  HEUŔ   ALE   MI^I^ZEGU  RIN
2. > *ZΠ ^EI^  ELE  MÎÎ^IHI  ^IN
3.1 > Z  Ê  ELE  MĪ^I  ÎN
3.2 = ZĒLEMĪN = CELEMIN 

♧♧♧ 


▪︎LAKARI

0. <*MALA DEN GARI NEURRI

CAJA QUE ES MEDIDA DEL TRIGO.

1.<*NALA RI^  KARI  HEUŔ
2.<*HELA (^Î ) KARI  ^II^
3.<*(Î)LAKARĪ^
4.<*LAKARĪ 

♧♧♧ 


▪︎SILO 

0.<*OSO ZAN HEDA GOI DEN ZULO•

AGUJERO QUE SE EXTIENDE EN ALTO MUY MUCHO (muchísimo).

1.> *USU ZE^ ÎRE HUI RI^ ZILO
2.> *(I)SI ^Î^ Î^I ^II ^Π ^ILO
3.>  S^Ī^LO


♧◇♧
¤@fga51
♧◇♧






MAŔTUTZ - MASUSTA. Zarzamora. Jatorrizko esanahia.

 




◇◇◇ 

▪︎MAŔTUTZ - MASUSTA 

0.
< *BAŔ  ORO DOŔ HEDA ZAN 

•VEGETAL (comestible)
TODO LO MÁS EXTENDIDA
Y MUCHO. 

•BAYA EXTENDIDÍSIMA. 

1.
> *BAŔ U^U  TU^  ÎTE ZA^  
2.
> *BARRŪTÛ T(I) ZÂ
3.
> *MARR(Ū)TÛTZÂ
4.
> MAŔTÛTZ-(Â)
5.
metátesis
> MA^TÛZTÂ
6.
epéntesis
> MÂZŪZT  > MÂSŪSTÂ


♧◇♧
@fga51
♧◇♧


domingo, 30 de marzo de 2025

KOŘTA - Cortijo - Cortín - SAROI - SAROBE. SEL. Majada - Aprisco - Corral. Jatorrizko Esanahiak.

 










◇◇◇


▪︎KOŘTA   (en Bizkaia)



En Gipuzkoa :
▪︎SAROI <> SAROBE
< *hesia oro goi / behe
•cercado o vallado todo en alto o en bajo
(de verano o de invierno)
> *îsia ro hui / be^e
> *sa ro ^ii / bē
> SAROĪ  /  SAROBĒ



•majada, aprisco, sel
•cuadra, establo, corral 



•SEL
prado cercado en el monte
(Prerromano)
< * hesia oro goi
•cercado todo en alto
> *^isie ulu hui
> *se ili ^ii 
> *seil(ī)
> * seil
> SEL



" Brañas, seles o majadas de los puertos de la divisoria de las sierras altas se complementan como veranizas con los seles, brañas y majadas de litoral, donde el ganado pasa el invierno. Su uso estaba regulado por ordenanzas, concordias, acuerdos, contratos o comunidades de pastos, que permanecen vigentes aunque en proceso de disolución."

☆☆☆

Pieza circular de prado comunal en el monte en usufructo temporal a cada vecino.
Eran piezas de montes comunales cuyo usufructo iba en renque plurianual entre los vecinos de cada pueblo por círculos de ~ 50 m. de radio con un mojón en el centro (haustarri : piedra cenizal) , para pastar el ganado. Origen de los caseríos o baserri-ak.

☆☆☆


▪︎KOŘTA  (B)


¤ Etimología

0.
< *Goi Oro Doŕ Larre Hesia Heda Den


¤ Significado


•Que es Extenso PradoTodo Cercado en Alta Cumbre.

•Campo Grande Cercado Arriba en el Monte.


¤ Evolución fonética y aglutinación del nombre

0.
< *Goi Oro Doŕ Larre Hesia Heda Den
1.
> *Koi O^o Roŕ  Rerre ^Izie ^Eta Ri^
2.
> *Ko Ō ^Oŕ  ^Erre (Î^i)e Êta (^Î)
3.
> *KO Ō  ÔRR ÊRRE E ÊTA
= *KŌRR(Ê)RRĒTA
4.
> *KŌŔŔ(Ē)TA
= KŌŘTA

¤ Derivados:

Apellidos: Kortazar, Kortabarria.

Koŕtin :  

Corralillo abierto de paredes bajas para los cerdos.

¤ Nota

▪︎CORTIJO

" La palabra cortijo puede provenir
del latín “cohors” que significa cohorte,
aunque también de “cohorticulum”,
patio o corral, si bien el diccionario
de la Real Academia Española da como 
etimología la palabra castellana “corte”."
Son divagaciones sin mayor base , con más razón puede venir 
del vocablo KORTA / CORTA euskérico que también es un cierre para el ganado, si bien las "kortas" eran no muy grandes, comunales y rotativas, mientras que los cortijos son grandes propiedades feudales muy propios de la reconquista y repoblación en Andalucía.

La "korta" era propia de terrenos comunales de poblaciones concejiles igualitarias de agricultores y pastores, si bien con el tiempo se privatizaron y pasaron a ser "baserris o basetxes" familiares y después propiedades de algunos acomodados que los alquilaban a sus "maizterrak" a cambio de rentas, frutos y/o servicios.

Lo comunal se privatiza si el sistema económico es capitalista y liberal.

▪︎CORTIJO 

O.*KOŘTA HANDI ORO HEDA DEN•

•QUE ES KORTA GRANDE TODA EXTENSA.

1.*KOŘTE  HE^RI  O^O  ÎRE RI^.

2.*KOŘTI  HÎ^I  Ō  (Î^I)  (^Î)

3.*KOŘTIH(Ī^)Ō

4. KOŘTIHŌ  <>  KOŘTIJŌ <> CORTIJO


♧◇♧
¤ Etimologías propias de @fga51.
♧◇♧










sábado, 29 de marzo de 2025

ALAÑA. Aldea y apellido de Amurrio, Ayala. Araba, País Vasco. Jatorrizko esanahia.

 




◇◇◇ 


¤ ALAÑA 

•Aldea y apellido de Amurrio, Ayala.
Araba, País Vasco.
•Aldea en Amurrio, Ayala, Araba, País Vasco,
Euskal Herria.
•Frente a los montes de Orduña / Urduña.
•Fronteriza con las tierras altas de Burgos, 
Castilla la Vieja, con una gran sierra por medio.
•Alaña se encuentra cerca 
de la aldea de Tertanga, 
así como de la localidad 
de Garetxeta.
•Cerca de Delica y del Salto del Nerbioi. 

☆☆☆

¤ Etimología 

▪︎ALAÑA 

0. *ATX GOI HEDA HANDIAREN 
BEHE AURREAN 
BEHA MUGA DEN 
AUZO ZAINA• 

¤ Traducción 

BARRIO GUARDIÁN 
QUE OBSERVA LA FRONTERA
DESDE ABAJO ANTE
GRAN PEÑA ALTA Y EXTENSA
(ante la gran sierra fronteriza).


¤ Evolución fonética
y aglutinación del nombre. 


1. *AX  HUI  ÎRA  Â^RIA^I^ 
MIÎ ARREA^ 
MI  MUHA  RI^ 
OZO ZAÑA 

2. *AS  (ÎI)  (Î)^A  Â(Î)A(Î ) 
NĪ  ALE  
NI  NI^A  (^Î ) 
UZU ZAÑA 

3. *AZ    ÂA 
HΠ ALI 
N  N  
IZI  ZAÑA 

4. *A^    Ā (^Î)   
AL  
H  H 
(I^I) ^AÑA 

5.1   ÂÂĀALÂ^Â^ÂÂÑA
5.2  ^ĀLĀ^ÑA
5.3   ĀLĀÑA


♧◇♧
@fga51
♧◇♧


IGARABA (eusk.) - Nutria (cast.).

 



◇◇◇


▪︎IGARABA
•nutria 

0.
< *IGERI EGINEZ ZAN 
HEDA IBAIAN 
KATU ANTZEKOA DEN• 


PARECIDO AL GATO 
QUE SE DESPLAZA EN EL RIO
NADANDO MUCHO. 


1.
> *IHIRI  IGINI^  HAN
ÎRA  BAIA^
GADU  A^ZIGUA RI^ 

2.
> *I^I^I IGIHI  ^A^
RA  BAÂ
HARU  Â^IHIA  (^Î) 

3.
> *ĪG(I^I) Â
RA BĀ
^A(^I)  A(Î^I)A 

4.
> ĪGÂRABĀ


♧◇♧
@fga51
♧◇♧


viernes, 28 de marzo de 2025

MATER - PATER  (latín). Indoeuropeo desde el Paleoeuropeo. Analizado desde el ProtoVasco.

 







◇◇◇

¤ MATER - PATER  (latín). 

•Indoeuropeo desde el Paleoeuropeo.

•Analizado desde el ProtoVasco.

•Los indoeuropeos eran un patriarcado y no eran matrilineales.

•El pater familiae era amo, señor 
y cabeza de linaje.

•La madre era mera procreadora nutricia.

•"Pater munere" : 
proveer al padre
Patrimonio.

•"Mater munere" : 
proveer a la madre
Matrimonio. 

☆ 

▪︎-teŕ : 
•ejercer de algo
magis-ter, 
minis-ter, 
pa-ter, 
ma-ter 

☆☆☆


▪︎MATEŔ
•ama, madre
0.*ABA TEŔ MULIEŔ
•Mujer que Ejerce 
de Pariente Matrilineal.
1.*AMA  TEŔ   NURIE^
2.*EMA TEŔ  NII^IÎ
3.*IMA TEŔ  NĪ
4. MATEŔN (materno, maternal)
5. MATEŔ  (madre, ama) 

♧♧♧ 

▪︎PATEŔ
•aita, padre, atta, ata
0.*NON ABA TEŔ UIŔ DOMINUS
•Dueño y señor varón 
que no ejerce
de pariente matrilineal.
1.*NU^  APA  TEŔ  UI^  RUNIHI^
2.*HΠ EPA  TEŔ  IΠ ^INI^Î
3.*^Π IPA  TEŔ  (^Ī)NĪ
4.*(Ī)PATEŔN(Ī)
5. PATERN (paterno, paternal)
6. PATER  (padre, aita, atta, ata)


♧◇♧
@fga51.
♧◇♧






UŔDAIBAI. Jatorrizko esanahia.





◇◇◇

▪︎UŔDAIBAI
Urdaibai Biosferaren Erreserba.
Oka ibaiaren itsasadar-ahoa. 
Gernikatik Mundakara.
Bizkaia, Euskal Herria.
Jatorrizko esanahia.
0.*ITSASOREN AURREAN HEDA OKA IBAIA DEN•
•QUE ES EL RIO OKA FLUYENDO ANTE EL MAR.
1.*TSESU^I^ ORRIE^  ÎDA  UGE  IBAIE RI^
2.*S(I)S(IÎ)  URRIΠ ÎDA IHI  IBAII  ^Î
3.*ZZURR(Ī)DAI^IIBAĪÎ
4.*ZUŔDAĪBAĪ
5. ÛŔDAĪBAĪ 

¤ Nota

Urde-Ibai-tik ez dator, 
inolaz ere. 


♧◇♧
@fga51
♧◇♧




jueves, 27 de marzo de 2025

MARI. Euskal Jainkosa Nagusia.

 



◇◇◇

¤ MARI

•Euskal Jainkosa Nagusia.

"Amalurren pertsonifikazioa da naturan. ‘Anbotoko dama’, ‘Aralarko dama’, ‘Muruko dama’ edo ‘Aketegiko sorgina’ izenaz ere ezagutzen da. Jainkosen erregina da Mari, eta berak menderatzen ditu pertsonaia mitologiko guztiak. Europa zaharreko kultura matriarkalen jainkosa aintzinakoetako bat da, beharbada, Mari, izan ere, kultura zeltetako jainko zerutiarren aurrekoa da, eta baita kristautasunaren aurrekoa ere.   Lurraren barrualdean bizi da, Anboto mendiko osin eta haitzuloetan, eta hori da, hain zuzen ere, Mariren bizileku nagusia. Hala ere, beste 20 bizileku inguru ere baditu euskal lurraldean barrena. Zazpi urtez behin aldatzen du bizilekuz, eta suak inguraturik joaten da batetik bestera, hodei gorri baten edo haize bolada baten antzera, burrunba handia sortuz.   Itxura zoomorfikoak hartu ohi ditu Marik bere lurpeko bizilekuetan (zezena, aharia, akerra, zaldia, sugea, saia, etab.), eta giza itxura hartzen du, berriz, horietatik kanpokoetan. Itxura horietako bat emakume eder eta lirainarena da, ile luzekoa, oinetarainoko tunika gorri batez jantzia, urrezko zinta bat duela bekokian; urrezko gaztelu bat eraman ohi du eskuineko eskuan, eta herensuge bat (dragoia) edukitzen du oinen inguruan kiribildurik.   Haren mende daude emankortasuna eta uztak, eta bera da euriaren sortzailea."

(Amaroa)


"Mari (edo Marimunduko Ataunen) euskal mitologiako jainkosa eta izadi osoaren burua da.

Justiziaren jainkosa dugu Mari, zintzotasunaren defendatzaile eta injustizien aurrean zorrotz jokatzen duena. Gehienetan emakume gorputzarekin eta aurpegiarekin irudikatu da, dotore jantzita (gehienetan gorriz). Zuhaitz, arrano, behi, suzko igitai eta emakume modura agertu izan da. Leienda batzuetan, Sugaar edo Maju dira bere bikotekide eta semeak Atarrabi eta Mikelats. Atarrabi zintzoa eta Mikelats gaiztoa.

Mari da ekaitzen eta enbaten Jainkosa. Horiek kobazulo jakin batzuetatik botatzen ditu, bestela bere mende dauden Eate edota Odei jeinuei agintzen die lan horiek egin ditzaten.

Marik kobazulo sakonetan pasatzen zuen. Bertan balio handiko altxor bat zuen.Harri bihurtzen zuen kobazulotik bere baimenik gabe ateratzen zen guztia. Mariri zuka hitz egin behar zaio eta haitzuloa uzterakoan, atzerantz ibiliz irten behar da.Hainbat menditako leizeetan bizi da."

(Jentilbaratza)


Amalur-ren bila Mari-ren barrena Barandiaranen eskutik.


"On Joxemiel Barandiaran-en lanetan begiratuz zera topa dezakegu:

" Eguzkia eta Ilargia dibinitate femeninoak dira, Lurraren alabak, bere barnera doaz egunero beraien zeruko ibilaldien ondoren."

" Berez Mari da Lurra jainkotuari izendatzeko erabiltzen dan izena. Gehienetan behintzat. Mari izena guztiz ahalduna dugun Sorginen nagusia den Anbotoko Dama-rekin erlazionatzen dugun arren, ez da dagoen Mari bakarra. Mari bereganatuak dauzka bere gain beste kultura batzuetan bananduta agertzen diren hainbat jainkosen paperak. 


Izatez "Mari" hitzak "Dama" esan nahiko luke eta boteredun emakumeei hitz-egiteko orduan erabiltzen den errespetuzko formula bat da."

(Euskal Sena eta Paleoeuropar Mitologia)

¤ Oharra

Erromak ez zeukan berea ezer horretaz , Indoeuropar Greziatik ala Paleoeuropar Etruskotarretatik hartuta zeukana. Sinkretistak ziren, eta bere Magna Mater edo Matris Deae, Cibeles moduan izan zen kopiatuta, Asia Gutxiatik hartuta. Ez alderantziz, batzuek esaten duten moduan, astakilo lotsagabeak, Euskal Herriaren arerio eta etsai amorratuak, "mitoak argitzeko". Beste estatu boteretsuetan egin dezatela bere azpijana higuingarria, nazkante halakoak. 


☆☆☆


▪︎MARI 

0. *AMA LUŔ DEN• 

•QUE ES LA MADRE TIERRA. 

1. *AMA  RU^  RI^

2. *EMA RΠ ^Π 

3. *(I)MARĪ^

4. MARĪ


♧◇♧

¤ Etimologías propias de @fga51.

♧◇♧



Dedos, manos, números y épocas. ERI / ATZ / HATZ. Dedo / Mano / Garra / Zarpa. ASKO / ESKU. Mucho / Mano.

 








◇◇◇


¤ Dedos, manos, números y épocas ¤


ERI / ATZ / HATZ
Dedo / Mano / Garra / Zarpa

ASKO / ESKU
Mucho / Mano

☆☆☆


▪︎ASKO
•Mucho

《 Sólo si es contable o cuantificable.
Si no lo es, se dice :
"handi < *zan den",
que es mucho, que es grande.

Así :

'ardi asko' : muchas ovejas,

pero :

'bero handia'  :  mucho calor 》



▪︎ASKO
•mucho y cuantificable

¤ Etimología

0.
< *HATZ GEHI ORO DEN


¤ Significado


QUE ES TODO SUMAR/AÑADIŔ
DEDOS.

¤ Evolución fonética
y aglutinación de la palabra


< *HATZ GEHI ORO DEN

> *^ATZ  KI^I  O^O RI^

> *ÂS K(Í)  Ō  (^Î)

> ÂSKŌ

<<< >>>

> ▪︎ ÊSKŪ :
•Mano
(que cuenta los numerales)

A.

0.
< *ZAN HEDA ATZ
- GEHI HUTS ERI
- DEN


¤ Significado

QUE ES MANO / GARRA MUY EXTENDIDA
- MÁS CERO DEDOS

•QUE ES MANO SOLA MUY EXTENDIDA
(SIN MÁS DEDOS)

•MANO QUE VALE (5) / QUE CUENTA CINCO DEDOS (5).



¤ Evolución fonética
y aglutinación de la palabra.


0.
< *ZAN HEDA ATZ
- GEHI HUTS ERI
- DEN

1.
> *ZE^  ^IRE  ETZ
- GI^I   ^UX  E^I
- RI^

2.
> *^Ê  (Î)^E   ES
- G(Ī) ÛS  (IÎ)
- (^Î)

3.
> *ÊÊESKÛ(Z)

4.
> ^ĒSKÛ^

☆☆☆

B. Más probable

▪︎ESKU
0. *ATZ GOIKO DEN
•QUE ES LA ZARPA DE ARRIBA
1.*ES HUIKU RI^
2. *ES ^IIKU ^Î
3. *ESĪKU
4. ESKU



¤ Conceptos básicos sobre la formación
de los numerales euskéricos.

(1) E(R)I BADA  > ĪBADE > BATI > BAT
•dedo hay

(2) BEŔ E(R)I > BEŔ Ī  > BIŔ  >  BÎ
•otro dedo

《 beŕ : otro igual
beŕ heda zan > bertze : otros iguales
> beste : otro  (actual)》


Con 1 mano y quitando dedos:

(3) BEŔ ERI AHURREAN
•Dos dedos en la palma de la mano.
> BI^ IRI AHÛRRIE^
> (B)ĪRAHÛRR(Ī)
(cae b inicial)
> ĪRAHÛŔ
(h3 > hi)
> HĪRAÛŔ > HĪROŔ
> HĪRUŔ > HIRÛ


(4) ERI BAT AHURREAN
•Un dedo en en la palma de la mano.
> ELIUADA^URRIE^
> EL(II)ARAÛRR(IÎ)
> (I)LA^AÛŔ
> LĀÛŔ  >  LĀÛ^



~ Bortz > Bost  (5)
< *BEHA AHUŔ HEDA ZAN DEN
•Que es Mirar la Palma de la Mano
Muy Extendida.
•Cinco
> *BIÊ A^UŔ ÎTE ZE^ RI^
> *BIÎ OŔ TI ZÎ ^Î
> *BOŔTZĪ^
> BOŔTZ > BOST


Con 1 Mano y añadiendo dedo(s)
(6) atz zan heda gehi eri
(7) atz zan heda gehi bi eri

☆☆

Con 2 manos y quitando dedos

(8) atz bi zan heda bi eri ahurrean UTZI

(9) bi atz zan heda eri ahurrean UTZI

(10)
•Hamar
< Zan Beŕ Ahuŕ Heda Den
(ber > bir > bî)
•Que es Otra(=Dos) Palmas de las Manos
Muy Extendidas.
(nb>m)
> ZAME^AÛŔ^IRERI^
> ZAM(I)Â(Î)Ŕ(I^I^Î)
> HAMÂŔ



《▪︎GAIN
•encima
< GOI HEDA DEN
•que se extiende por arriba
•que está desplazado encima
> GUI  ^IRA  RIN
> G(II) (Î)^A  ^IN
> GÂÎN  》


Indefinido que pasa de dos manos,
posteriormdnte en n° 11:

•HAMAIKA (11)
< HAMAR ERI GAINEAN  HEDA DEN
•Que Se Extiende Por Encima
De 10 Dedos.
•Que Pasa de 10 Dedos.
•Muchísimo.
•Específico para 11,
Tras Haber Nominado del n°12 En Adelante.
> hama i^i  ka(i)n(i)a^ (^i)ra ri^
> hamaīkahâ^a(^î)
> hamaīka^ââ  =  hamaīkā^



Con dedos de manos y de pies:

Entre 12 y 19

N°s ya conceptuales
olvidada su anatomía
etimológica.

(12)  hamaŕ heda(<>gehi) bi (eri)

Eusk:
heda > ^ire > ^i^i > ī^

Ib°:
gehi > ke(^i ) > ke

Eusk:
> hama^(ī^)bi > hamâbi

Ib°:
> ^amaŕ ke bi
> âbaŕkebi

(13) > hamâîrû

(14) > hamâlaû

(15) > hamâbortz / hamâbost

(16)  > hamâsei

(17)  > hamâzazpi

(18)  > hamâzoŕtzi

(19)  hamaŕ heda bederatzi
> hama êra  uereratzi
> heme êre (i)ere^etzi
> hemērērētzi
> hemērē^ētzi  =  hemērētzi



•Fin de los dedos de manos y pies.

•HOGEI (20)
< hoŕ ge eri  (<> ôrkēî  ibero)
•ahí sin dedos
•desde ahí sin dedos
> ho^ ge i^i  =  hôgeī


Sin dedos:
20+10=30  hogetamaŕ
2×20=40    berrogei
2×20+10=50  berrogetamaŕ
3×20=60  hirurogei
3×20+10=70 hirurigetamaŕ
4×20=80  larogei
4×20+10=90 larogetamar


Foráneo
100
EHUN < KENTUM  (celta / latín)
Existieron 5×20 y 6×20


Foráneo
1000
MILA (latín)



¤ Fases metodológicas
de los numerales euskéricos.

Fase 1 :  1-2
Fase 2 :  3-4
Fase 3 :  5
Fase 4 :  6-7
Fase 5 :  8-9
Fase 6 : 10
Fase 7 : 11
Fase 8 : 12-13-14-15-16-17-18-19
Fase 9 : 20
Fase 10 : 20-30-40-50-60-70-80-90
Fase 11 : 100
Fase 12 : 1000

☆¤☆

¤ Anexo ¤

•Explicación de la evolución del sentido
semántico de las palabras para dedos
y manos.

Fase 1

Sin Saber Contar

¤ ERI  <>  ATZ : dedo <> zarpa

¤ BEŔ > BEŔ DEN > BER-DIN: igual, otro igual
> BI : dos
BEŔ ORO DEN > BERRI : 
que es otro igual del todo
nuevo

☆☆☆


▪︎ERI
•dedo de mano o pie
(hasta usarlos para contar)
•pincho
•herida
•enfermedad
•enfermo

0.
< *Atz Abaŕ Oro Den

Que Son Todas las Ramitas
de la Mano /Garra / Zarpa.

1.
> *EZ EUE^  URU RI^

2.
> *E^ E(I)Ê  (I)RI ^Î

3.
> ^ĒRĪ

《 atz abaŕ > atzamaŕ  (B) :
dedo de la mano  》



▪︎ATZ
•mano, garra, zarpa
(que agarra)

0.
< *Haŕ Heda Zan Dauen

•Que Agarra Muy Extensamente

1.
> *Ha^  (^I)te Ze^  Roe^

2.
> *^  T(I)  ZΠ ^UÎ

3.
> *^  TZ(Î)  (ÎÎ)

4.
> ÂTZ


Fase 2

Tras Aprender a Contar


¤ HATZ  <>  ESKU: dedo / mano


▪︎HATZ  >  ÂTZ
•Dedo de la mano

< *Hamar Eri
Atz Abar Diren


Diez Pinchos que son Ramitas
de la Mano / Garra.

> *Hana^  (i^i)
atz  aua^  riri^

> *HAH 
ATZ  EIÊ  ^I^Î

> HA^A 
ATZ  (IIÎ)  (ÎÎ)

> HĀTZ



▪︎Behe HATZ
> BĒHATZ
•Dedo del pie



▪︎ESKU < > ASKO
•Mano <> Mucho

☆☆☆

▪︎ASKO

0.

< *HATZ GEHI ORO DEN•

Que es todo sumar / añadir dedos.

1. *ÂS KI^I O^O RI^
2. *ÂS KĪ  Ō  ^Î
3. *ASKĪŌ
4. ASKŌ


▪︎ ESKU

0.
< *ATZ GOIKO DEN•

•QUE ES ZARPA DE ARRIBA.

•MANO.

1. *ES HUIKU RI^
2. *ES ^IIKU ^Î
3. *ESĪKU
4. ESKU

☆☆☆

¤ Nota

Para mayor extensión al respecto véase el vínculo siguiente con otra entrada de este blog sobre el origen, metodología y significados de los numerales euskéricos :

https://fgacedo.blogspot.com/2020/04/origen-y-significado-del-antiguo.html?m=1⁰


♧◇♧
¤ Etimologías propias de @fga51.
♧◇♧




lunes, 24 de marzo de 2025

OSABA : el Mayor Tio Materno. Sobre el Avunculado y el Matrilinaje entre los ProtoVascos.

 


◇◇◇

▪︎OSABA
•El Mayor Tio Materno. 

¤ Sobre el avunculado
y el matrilinaje entre los
protovascos. 

☆ 

Algunas sociedades de la protohistoria europea presentan claros rasgos de organización matrilineal.

☆ 

•Avúnculo, del latín "avunculus".
La relación avuncular y/o avunculocal
es frecuente en sociedades matrilineales, según se estudia
en antropología arcaica, sea antigua 
o actual, como los iroqueses y otros. 

☆ 

Ama-osaba nagusia
botere bera edo handiagoa zuen
senarra baino, zein normalean deslokalizatuta egoten zen emaztearen familiaren klanean,
eta sarritan zerbait baztertua.
Gizonak ehizatzen eta arrantzatzen zuen, baina janaria emakumeek banatzen zuten.
Aita ez zegoenean, ehizagatik, gerragatik edo gaixotasunagatik, 
ama-osabak betetzen zituen haren funtzioak: ehiza edo arrantza hornitzen zuen sendiari 
baita ilobak eta arreba 
babesten zituen.


El mayor tio materno
tenía el mismo o más poder 
familiar que el marido, 
el cual estaba normalmente deslocalizado en el clan familiar 
de la esposa y a menudo algo marginado. 

El hombre cazaba y pescaba, pero la comida la repartía(n)  la(s) mujere(s).
En ausencia del padre por caza, guerra o enfermedad suplía sus funciones el tio materno: la función proveedora de caza o pesca y la función de protección de sobrinos y hermana. 

☆ 

Algunas sociedades de la protohistoria europea presentan claros rasgos de organización matrilineal: 

Eúskaros, ¿iberos?, cretenses minoicos, griegos micénicos, griegos espartanos, lidios, etruscos, romanos primitivos, germanos, astures-celtas... 

☆ Atención ☆ 

Matrilineal significa Matrilinaje, 
no necesariamente Matriarcado. 

☆ 

• " Etruscos y romanos primitivos. 
Un cierto número de indicios sugieren que los etruscos pudieron poseer una organización matrilineal. 
Esta influencia se refleja en el latín, 
si bien en época posterior los romanos tenían una organización patrilineal 
en latín existían palabras diferentes para tío materno (avunculus) y tío paterno (patruus), así como para tía paterna (amita) y tía materna (matertera). 
El hecho que de la palabra para tío materno sea un diminutivo de avus 'antepasado' sugiere que los romanos primitivos pudieron haber tenido una organización matrilineal con avunculocalidad." 

Wikipedia : Matrilinaje. 

☆☆☆

¤ Etimología: 
0.
< *NAGUSI DEN AMAREN NEBA

¤ Traducción : 

EL MAYOR HERMANO DE LA MADRE. 

• EL MAYOR TIO MATERNO.

¤ Evolución fonética
y aglutinación del vocablo :

0. *NAGUSI DEN AMAREN NEBA
1. *NAHUS  RI^  ANARENEBA
2.*NA^US  (^Î)  AHA^IHIBA
3. *NOS  A^A (Î^I) BA 
4. *NOSĀBA 
5. *HOSĀBA > ÔSĀBA

♧◇♧
¤ Etimologías propias de @fga51.
♧◇♧

HELDU. 1. Llegar. 2. Madurar. 3. Sujetar. 4. Adulto-a. Jatorrizko esanahiak. Significados originarios.

 






◇◇◇

▪︎HELDU
1.•llegar, llegado-a
2.•madurar, maduro-a
3.•sujetar, sujeto
4.•adulto, adulta 

☆☆☆ 

Etimologías. 

☆☆☆ 


A.
▪︎HELDU
•llegar, madurar 

0.
< *HANDIK HONA HEDA ORO DEN•


•QUE SE HA DESPLAZADO 
DEL TODO
DE ALLÍ A AQUÍ.


•QUE HA LLEGADO 

•QUE HA MADURADO.


0.
< *HANDIK HONA HEDA DEN ORO 

1.
> *HE^RI^  ^UHE  ^IRE  DI O^O 

2.
> *HÊ(^Î)  (Î)^E  (Î)LI  D(I)  Ū 

3.
> *HÊÊL(I)DŪ 

4.
> HĒ^LDŪ


♧♧♧


B.
▪︎HELDU
•sujetar, sujeto 

0.
< *HAŔ(tu)  ORO DOŔ•


•AGARRAR LO MÁS DEL TODO. 

•SUJETAR, SUJETO. 

《 doŕ : cumbre, cima, lo más de algo
< *zan oro  heda  goi  aurre 》 

《 zan den > handi 》


0.
< *HAŔ ORO DOŔ 

1.
> *HEL U^U  DU^ 

= *HEL(Ū)DÛ 

2.
> HELDÙ <> HEL 

☆ 

Derivado: 

•HEL ! : 
•socorro
(llegad, venid, sujetad) 

♧♧♧ 


C.
▪︎HELDU
•Adulto, Adulta 

☆☆☆ 

"Dicho de un ser vivo: 
Que ha llegado 
a la plenitud de crecimiento o desarrollo. 
Usado también como sustantivo:
"Persona adulta." 

" Heldu, zentzu zorrotzean, ugaltzeko gai den organismoa da. 
Hala ere, zentzu zabalean, gizakientzat heldutasunera ailegatzeak 
konnotazio sozial eta legalak ditu eta, beraz, heldutasun fisiologiko, 
psikologiko, legala eta soziala ezberdindu ditzakegu. 

Gizaki helduak. 

Juridikoki adin nagusitasuna lortzea suposa dezake, 
noiz egintza-gaitasuna edo egintza juridikoak 
sortzeko ahalmena lortzen den. " 

(Wikipedia) 

Elhuyar: 

•ugari : abundante, copioso, fértil 

•ugal(du): reproducirse, acrecentar, aumentar. 



C.
▪︎HEL(-DU) 

¤ Etimología: 

0.
< *UGAL AHAL DAUN  (jada). 

¤ Traducción: 

QUE YA TIENE 
EL PODER 
(o facultad: ahalmen)
DE REPRODUCIRSE. 

•ADULTO. 

•MAYOR DE EDAD. 


¤ Evolución fonética
y aglutinación del vocablo: 


0.
< *UGAL AHAL DAUN 

1.
> *(I)HELEHELDO^ 

2.
> *HERE^ELDÛ 

3.
> *HE^ĒLDÛ 

= HĒLDÛ



♧◇♧
¤ Etimologías propias de @fga51.
♧◇♧