domingo, 30 de marzo de 2025

KOŘTA - Cortijo - SAROI - SAROBE. SEL - Majada - Aprisco - Corral - Cortijo. Jatorrizko Esanahiak.

 










◇◇◇


▪︎KOŘTA   (en Bizkaia)



En Gipuzkoa :
▪︎SAROI <> SAROBE
< *hesia oro goi / behe
•cercado o vallado todo en alto o en bajo
(de verano o de invierno)
> *îsia ro hui / be^e
> *sa ro ^ii / bē
> SAROĪ  /  SAROBĒ



•majada, aprisco, sel
•cuadra, establo, corral 



•SEL
prado cercado en el monte
(Prerromano)
< * hesia oro goi
•cercado todo en alto
> *^isie ulu hui
> *se ili ^ii 
> *seil(ī)
> * seil
> SEL



" Brañas, seles o majadas de los puertos de la divisoria de las sierras altas se complementan como veranizas con los seles, brañas y majadas de litoral, donde el ganado pasa el invierno. Su uso estaba regulado por ordenanzas, concordias, acuerdos, contratos o comunidades de pastos, que permanecen vigentes aunque en proceso de disolución."

☆☆☆

Pieza circular de prado comunal en el monte en usufructo temporal a cada vecino.
Eran piezas de montes comunales cuyo usufructo iba en renque plurianual entre los vecinos de cada pueblo por círculos de ~ 50 m. de radio con un mojón en el centro (haustarri : piedra cenizal) , para pastar el ganado. Origen de los caseríos o baserri-ak.

☆☆☆


▪︎KOŘTA  (B)


¤ Etimología

0.
< *Goi Oro Doŕ Larre Hesia Heda Den


¤ Significado


•Que es Extenso PradoTodo Cercado en Alta Cumbre.

•Campo Grande Cercado Arriba en el Monte.


¤ Evolución fonética y aglutinación del nombre

0.
< *Goi Oro Doŕ Larre Hesia Heda Den
1.
> *Koi O^o Roŕ  Rerre ^Izie ^Eta Ri^
2.
> *Ko Ō ^Oŕ  ^Erre (Î^i)e Êta (^Î)
3.
> *KO Ō  ÔRR ÊRRE E ÊTA
= *KŌRR(Ê)RRĒTA
4.
> *KŌŔŔ(Ē)TA
= KŌŘTA

¤ Derivados:

Apellidos: Kortazar, Kortabarria.


¤ Nota

▪︎CORTIJO

" La palabra cortijo puede provenir
del latín “cohors” que significa cohorte,
aunque también de “cohorticulum”,
patio o corral, si bien el diccionario
de la Real Academia Española da como 
etimología la palabra castellana “corte”."
Son divagaciones sin mayor base , con más razón puede venir 
del vocablo KORTA / CORTA euskérico que también es un cierre para el ganado, si bien las "kortas" eran no muy grandes, comunales y rotativas, mientras que los cortijos son grandes propiedades feudales muy propios de la reconquista y repoblación en Andalucía.

La "korta" era propia de terrenos comunales de poblaciones concejiles igualitarias de agricultores y pastores, si bien con el tiempo se privatizaron y pasaron a ser "baserris o basetxes" familiares y después propiedades de algunos acomodados que los alquilaban a sus "maizterrak" a cambio de rentas, frutos y/o servicios.

Lo comunal se privatiza si el sistema económico es capitalista y liberal.

▪︎CORTIJO 

O.*KOŘTA HANDI ORO HEDA DEN•

•QUE ES KORTA GRANDE TODA EXTENSA.

1.*KOŘTE  HE^RI  O^O  ÎRE RI^.

2.*KOŘTI  HÎ^I  Ō  (Î^I)  (^Î)

3.*KOŘTIH(Ī^)Ō

4. KOŘTIHŌ  <>  KOŘTIJŌ <> CORTIJO


♧◇♧
¤ Etimologías propias de @fga51.
♧◇♧










sábado, 29 de marzo de 2025

ALAÑA. Aldea y apellido de Amurrio, Ayala. Araba, País Vasco. Jatorrizko esanahia.

 




◇◇◇ 


¤ ALAÑA 

•Aldea y apellido de Amurrio, Ayala.
Araba, País Vasco.
•Aldea en Amurrio, Ayala, Araba, País Vasco,
Euskal Herria.
•Frente a los montes de Orduña / Urduña.
•Fronteriza con las tierras altas de Burgos, 
Castilla la Vieja, con una gran sierra por medio.
•Alaña se encuentra cerca 
de la aldea de Tertanga, 
así como de la localidad 
de Garetxeta.
•Cerca de Delica y del Salto del Nerbioi. 

☆☆☆

¤ Etimología 

▪︎ALAÑA 

0. *ATX GOI HEDA HANDIAREN 
BEHE AURREAN 
BEHA MUGA DEN 
AUZO ZAINA• 

¤ Traducción 

BARRIO GUARDIÁN 
QUE OBSERVA LA FRONTERA
DESDE ABAJO ANTE
GRAN PEÑA ALTA Y EXTENSA
(ante la gran sierra fronteriza).


¤ Evolución fonética
y aglutinación del nombre. 


1. *AX  HUI  ÎRA  Â^RIA^I^ 
MIÎ ARREA^ 
MI  MUHA  RI^ 
OZO ZAÑA 

2. *AS  (ÎI)  (Î)^A  Â(Î)A(Î ) 
NĪ  ALE  
NI  NI^A  (^Î ) 
UZU ZAÑA 

3. *AZ    ÂA 
HΠ ALI 
N  N  
IZI  ZAÑA 

4. *A^    Ā (^Î)   
AL  
H  H 
(I^I) ^AÑA 

5.1   ÂÂĀALÂ^Â^ÂÂÑA
5.2  ^ĀLĀ^ÑA
5.3   ĀLĀÑA


♧◇♧
@fga51
♧◇♧


IGARABA (eusk.) - Nutria (cast.).

 



◇◇◇


▪︎IGARABA
•nutria 

0.
< *IGERI EGINEZ ZAN 
HEDA IBAIAN 
KATU ANTZEKOA DEN• 


PARECIDO AL GATO 
QUE SE DESPLAZA EN EL RIO
NADANDO MUCHO. 


1.
> *IHIRI  IGINI^  HAN
ÎRA  BAIA^
GADU  A^ZIGUA RI^ 

2.
> *I^I^I IGIHI  ^A^
RA  BAÂ
HARU  Â^IHIA  (^Î) 

3.
> *ĪG(I^I) Â
RA BĀ
^A(^I)  A(Î^I)A 

4.
> ĪGÂRABĀ


♧◇♧
@fga51
♧◇♧


viernes, 28 de marzo de 2025

MATER - PATER  (latín). Indoeuropeo desde el Paleoeuropeo. Analizado desde el ProtoVasco.

 







◇◇◇

¤ MATER - PATER  (latín). 

•Indoeuropeo desde el Paleoeuropeo.

•Analizado desde el ProtoVasco.

•Los indoeuropeos eran un patriarcado y no eran matrilineales.

•El pater familiae era amo, señor 
y cabeza de linaje.

•La madre era mera procreadora nutricia.

•"Pater munere" : 
proveer al padre
Patrimonio.

•"Mater munere" : 
proveer a la madre
Matrimonio. 

☆ 

▪︎-teŕ : 
•ejercer de algo
magis-ter, 
minis-ter, 
pa-ter, 
ma-ter 

☆☆☆


▪︎MATEŔ
•ama, madre
0.*ABA TEŔ MULIEŔ
•Mujer que Ejerce 
de Pariente Matrilineal.
1.*AMA  TEŔ   NURIE^
2.*EMA TEŔ  NII^IÎ
3.*IMA TEŔ  NĪ
4. MATEŔN (materno, maternal)
5. MATEŔ  (madre, ama) 

♧♧♧ 

▪︎PATEŔ
•aita, padre, atta, ata
0.*NON ABA TEŔ UIŔ DOMINUS
•Dueño y señor varón 
que no ejerce
de pariente matrilineal.
1.*NU^  APA  TEŔ  UI^  RUNIHI^
2.*HΠ EPA  TEŔ  IΠ ^INI^Î
3.*^Π IPA  TEŔ  (^Ī)NĪ
4.*(Ī)PATEŔN(Ī)
5. PATERN (paterno, paternal)
6. PATER  (padre, aita, atta, ata)


♧◇♧
@fga51.
♧◇♧






UŔDAIBAI. Jatorrizko esanahia.





◇◇◇

▪︎UŔDAIBAI
Urdaibai Biosferaren Erreserba.
Oka ibaiaren itsasadar-ahoa. 
Gernikatik Mundakara.
Bizkaia, Euskal Herria.
Jatorrizko esanahia.
0.*ITSASOREN AURREAN HEDA OKA IBAIA DEN•
•QUE ES EL RIO OKA FLUYENDO ANTE EL MAR.
1.*TSESU^I^ ORRIE^  ÎDA  UGE  IBAIE RI^
2.*S(I)S(IÎ)  URRIΠ ÎDA IHI  IBAII  ^Î
3.*ZZURR(Ī)DAI^IIBAĪÎ
4.*ZUŔDAĪBAĪ
5. ÛŔDAĪBAĪ 

¤ Nota

Urde-Ibai-tik ez dator, 
inolaz ere. 


♧◇♧
@fga51
♧◇♧




jueves, 27 de marzo de 2025

MARI. Euskal Jainkosa Nagusia.

 



◇◇◇

¤ MARI

•Euskal Jainkosa Nagusia.

"Amalurren pertsonifikazioa da naturan. ‘Anbotoko dama’, ‘Aralarko dama’, ‘Muruko dama’ edo ‘Aketegiko sorgina’ izenaz ere ezagutzen da. Jainkosen erregina da Mari, eta berak menderatzen ditu pertsonaia mitologiko guztiak. Europa zaharreko kultura matriarkalen jainkosa aintzinakoetako bat da, beharbada, Mari, izan ere, kultura zeltetako jainko zerutiarren aurrekoa da, eta baita kristautasunaren aurrekoa ere.   Lurraren barrualdean bizi da, Anboto mendiko osin eta haitzuloetan, eta hori da, hain zuzen ere, Mariren bizileku nagusia. Hala ere, beste 20 bizileku inguru ere baditu euskal lurraldean barrena. Zazpi urtez behin aldatzen du bizilekuz, eta suak inguraturik joaten da batetik bestera, hodei gorri baten edo haize bolada baten antzera, burrunba handia sortuz.   Itxura zoomorfikoak hartu ohi ditu Marik bere lurpeko bizilekuetan (zezena, aharia, akerra, zaldia, sugea, saia, etab.), eta giza itxura hartzen du, berriz, horietatik kanpokoetan. Itxura horietako bat emakume eder eta lirainarena da, ile luzekoa, oinetarainoko tunika gorri batez jantzia, urrezko zinta bat duela bekokian; urrezko gaztelu bat eraman ohi du eskuineko eskuan, eta herensuge bat (dragoia) edukitzen du oinen inguruan kiribildurik.   Haren mende daude emankortasuna eta uztak, eta bera da euriaren sortzailea."

(Amaroa)


"Mari (edo Marimunduko Ataunen) euskal mitologiako jainkosa eta izadi osoaren burua da.

Justiziaren jainkosa dugu Mari, zintzotasunaren defendatzaile eta injustizien aurrean zorrotz jokatzen duena. Gehienetan emakume gorputzarekin eta aurpegiarekin irudikatu da, dotore jantzita (gehienetan gorriz). Zuhaitz, arrano, behi, suzko igitai eta emakume modura agertu izan da. Leienda batzuetan, Sugaar edo Maju dira bere bikotekide eta semeak Atarrabi eta Mikelats. Atarrabi zintzoa eta Mikelats gaiztoa.

Mari da ekaitzen eta enbaten Jainkosa. Horiek kobazulo jakin batzuetatik botatzen ditu, bestela bere mende dauden Eate edota Odei jeinuei agintzen die lan horiek egin ditzaten.

Marik kobazulo sakonetan pasatzen zuen. Bertan balio handiko altxor bat zuen.Harri bihurtzen zuen kobazulotik bere baimenik gabe ateratzen zen guztia. Mariri zuka hitz egin behar zaio eta haitzuloa uzterakoan, atzerantz ibiliz irten behar da.Hainbat menditako leizeetan bizi da."

(Jentilbaratza)


Amalur-ren bila Mari-ren barrena Barandiaranen eskutik.


"On Joxemiel Barandiaran-en lanetan begiratuz zera topa dezakegu:

" Eguzkia eta Ilargia dibinitate femeninoak dira, Lurraren alabak, bere barnera doaz egunero beraien zeruko ibilaldien ondoren."

" Berez Mari da Lurra jainkotuari izendatzeko erabiltzen dan izena. Gehienetan behintzat. Mari izena guztiz ahalduna dugun Sorginen nagusia den Anbotoko Dama-rekin erlazionatzen dugun arren, ez da dagoen Mari bakarra. Mari bereganatuak dauzka bere gain beste kultura batzuetan bananduta agertzen diren hainbat jainkosen paperak. 


Izatez "Mari" hitzak "Dama" esan nahiko luke eta boteredun emakumeei hitz-egiteko orduan erabiltzen den errespetuzko formula bat da."

(Euskal Sena eta Paleoeuropar Mitologia)

¤ Oharra

Erromak ez zeukan berea ezer horretaz , Indoeuropar Greziatik ala Paleoeuropar Etruskotarretatik hartuta zeukana. Sinkretistak ziren, eta bere Magna Mater edo Matris Deae, Cibeles moduan izan zen kopiatuta, Asia Gutxiatik hartuta. Ez alderantziz, batzuek esaten duten moduan, astakilo lotsagabeak, Euskal Herriaren arerio eta etsai amorratuak, "mitoak argitzeko". Beste estatu boteretsuetan egin dezatela bere azpijana higuingarria, nazkante halakoak. 


☆☆☆


▪︎MARI 

0. *AMA LUŔ DEN• 

•QUE ES LA MADRE TIERRA. 

1. *AMA  RU^  RI^

2. *EMA RΠ ^Π 

3. *(I)MARĪ^

4. MARĪ


♧◇♧

¤ Etimologías propias de @fga51.

♧◇♧



EUSKAL ZENBAKIEN JATORRI eta ESANAHIAK. / Origen y Significados de los Numerales Vascos.

◇◇◇

Existió en protovasco o aitzineuskara, hace milenios, un método lógico para la designación de los números, con el cual los nombres de los números cardinales fueron formados mediante un procedimiento coherente basado en la descripción del signo gestual empleado para expresar cada número, esto es, la descripción de la posición de los dedos de las manos usada para representar cada número, siendo el resultado aglutinado de los vocablos empleados para describir cada número y su evolución fonética lo que llegó a ser el conjunto de palabras que desde entonces simbolizan cada uno de los números cardinales en euskera, tras pasar desde la larga fase del pensamiento material hasta llegar a la fase del pensamiento simbólico, en el que cada número representa una cantidad, sin que la palabra en sí misma signifique ya ninguna imagen material.

◇ ◇ ◇

¤ Introducción y primeros elementos.

▪︎BAT > BATZU / BATZUK
•bat: uno,-a
•batzu / batzuk: varios,-as
▪︎BER > BER-TZE > BESTE 
/ BER-TZE-AK <> BESTEAK
•*beR: otro,-a
•bertze: otros,-as > otro,-a
•bertzeak: otros,-as <> los otro,-as
▪︎BER > BIR > BI
•*ber: otro
ber > bir > bi:
•otro
•dos (si ya había uno, con otro hacen dos)
•BERDIN
< *beR den > beRdin
•que es otro,-a (igual)
•igual
•BERRI
•nuevo,-a
< *beR ere den
•que es un otro (igual)
•nuevo
> *beR re ren
> *beR ri rî
> BERRĪ
•HALABER
•asímismo, igualmente, también
< *hala beR
•así otro,-a (igual)
> HALABER
▪︎BER > BEr 
BErA - HURA - BErEN - BErE - BErEZ - BErAK - HAIEK - EUrEN - HAIEN:

•BERA <> HURA
• él / ella (3a. persona) 
< yo-tu-él (otro) : ni - hi - bera / hura (sing.)
pl.: gu - zu / zuek - berak / haiek

•BEREN / BERE
• su-suyo / suya de él / ella / ello

•BEREZ
•de por sí, por su cuenta, con él-ella mismo,a
< *BER EZ: otro,a no
< BERA-Z: con él-ella mismo,-a

•HAIEK / BERAK
•ellos,as (otros,as) 3a. p. pl.

•EUREN < *EBEREN <> HAIEN
•su-suyo de ellos,as


▪︎ELIBAT  (Z)
•cierto número
•unos,-as
•algún,-a
< *eri bat
•lo de un dedo
•3 falanges y 3 nudillos


▪︎ERDI
•medio, mitad
< *(b)eŕ eri oro ez den
•que no es otro dedo igual del todo
•que no es otro dedo entero
•que es medio dedo
•medio, mitad


▪︎ERI
•dedo de mano o pie
•pincho
•herido
•enfermo
(probable origen de los sufijos dativos: 
-RI, - EI, - ER, - I.
p.e.: *ni eri > niri 
(Señalando con el dedo índice: 
dedo yo, dedo tú : 
a mí, a tí)


▪︎ATZ
•zarpa, garra, mano
Cuando surge ESKU, ATZ / HATZ es dedo de la mano y BEHATZ dedo del pie. 
ERI sigue usándose como dedo de pie y mano.


▪︎ATZEMAN
•atrapar, agarrar, coger (~haR-tu)
< *atz eman
•dar mano
•echar mano
> ATZEMAN


▪︎AHUR
•palma de la mano
•cuenco o hueco de la mano
A.
< *aho edan ur eroan atz harro
•hueco de la zarpa<>mano para llevar agua de beber a la boca 
> *ahu erâ ur eroâ etz ârru
> *ahu irê û iruê iz êR
> *ahu rî û ruî i^ îR
> *ahû (^i) û ^u(ī^)R
(caen i lenis)
> ahû û û R
> AHŪ^R
B.
< *atz harro
•hueco de la zarpa-garra-mano
> *az harru
> *âherru
(metátesis)
> *âhurr(i)
> ÂHUR
C.
< *atz heda doŕ
•mano extendida lo más
> *az hire ruŕ
> *a^ hi^i ^uŕ
> *âh(ī)ûŕ
> ÂHÛŔ


Lo anteriormente expuesto induce a creer que los numerales protovascos surgieron de la descripción oral de la postura de los dedos en las manos para señalizar cada número, continuada con la serie numérica hasta el 20 con los dedos de los pies, como en otros idiomas, según se expone a continuación.


☆ ANÁLISIS Y RECONSTRUCCIÓN SERIADA DE LOS NÚMEROS VASCOS. 

▪︎1
•BAT
< *eri bada 
•hay dedo
•un dedo
•uno
> *e^i bade
> *(īî)bade
> *bat(e)
> BAT 
> bet (en zonas de Bizkaia)
(siempre detrás del nombre)

•Nota:
En ibérico pudo aglutinarse:
"eri ba den" y resultar "ban".



▪︎2
•BI
< *beR eri <> *eri beR
《p.e.: beR hogei <> berrogei:
otro veinte, dos veintes, cuarenta
beR ehun <> berrehun
otro cien, dos cien, doscientos》
•otro dedo
•dos dedos
•dos
> *beR e^i 
> *birr i^i 
> *birrī
(p.e.: birritan : dos veces)
> *BIR
> BÎ
(antes o después del nombre, como 'beŕ')

•Nota:
En ibérico pudo aglutinarse:
"beR eri den" y resultar "bin".


En adelante, desde el tres (3), siempre  el número antes del nombre.

▪︎3
•HIRUR > HIRU
< *biR eri ahuR 
•otro dedo en la palma de la mano
•dos dedos en la palma de la mano
•tres dedos rectos
•tres
> *bi^ iri ehuR
> *bīri ihuR  
> *bīrīhuR
(como birao > irao s/ Mitxelena)
> *īrīhuR
(h3>h1)
> *hīrīuR
> HIRUR 
> HIRÛ



▪︎4
•LAUR > LAU
¤ Opción A
< *eri bade ahuR
•un dedo en la palma de la mano
•cuatro dedos rectos
•cuatro
> *e^i bare aûR
> *ī beli aûR
> *bilaûR
(como birao > irao s/ Mitxelena)
> *ilaûR
> LAÛR 
> LAÛ
¤ Opción B
< *eri ahur
• (1) dedo en la palma
• cuatro dedos rectos
• cuatro
> *eli aûR
> *ilaûR
> LAUR > LAU



▪︎5
•BORTZ > BOST
¤ Opción A
< *beha ahuR (bade) heda zan 
("bade"> bat : uno, podría sustituir a beha : mirar, a principio de frase y significar simplemente "una palma de la mano muy extendida", pero en euskera el número uno se dice después del objeto)
•mira palma de la mano (una) muy extendida.
(<*zan den > han din > handî: grande
< *zan zan > *zen zen > zêzen:
grande grande = toro)

•mira (una) mano abierta
•cinco dedos 
•cinco
> *biâ aûR îte zê 
> *bāûrritizî 
> *bāûrr(i)tzī
(au > o)
> *boRtz(i) (5) ♧
(a distinguir de zoRtzi: 8)
> BORTZ
(metátesis)
> BÔST

También pudo aglutinarse como:
*boRtze > boRste (ibérico)

¤ Opción B
< *beha oro atz
•mira toda la mano (zarpa-garra)
(1. atz / eri <> 2. esku / atz)
•cinco dedos
•cinco
> *biê oro etz
> *b(ī) oro (i)tz
> *borotz
> *brotz
(metátesis 1a.: en neolítico de agricultura y pastoreo)
~ 7.000 años) :
> BORTZ
(metátesis 2a.: medieval
~ 1.000 años)
> bôzt <> BÔST



▪︎6
•SEI
¤ Opción A
< *zan atz gehi eri 
(zan den > handî)
(esku :
< *atz goiko den
•que es la zarpa de arriba
> *es huiku ri^
> *es ^iiku ^î
> *esīku
> esku)
•mano grande más (1) dedo
•cinco dedos más un dedo 
> seis dedos
> seis
> *zê etz heî e^i
> *zî itz ê eî
> *zītzēî
> *^ītzēî
> *TZĒÎ > SÊÎ

¤ Opción B

< *ZAN BORTZ (edo ATZ) GEHI ERI
•El gran cinco más (1) dedo.
•Cinco mas uno.
•Seis

> *ZAMU^TZ HEÎ E^I
> *ZENÎTZ Ê EÎ
> *ZIHÎTZĒÎ
> *ZI^ÎTZĒÎ = *ZĪTZĒÎ
> *(^Ī)TZĒÎ
> *TZĒÎ > SĒÎ

¤ Opción C
< *zan atz gehi eri heda bade
•mano grande más un dedo extendido (de la otra mano)
•cinco dedos más un dedo.
•seis dedos
•seis
> *ze^ etz he^i e^i ^ire ueri
> *^î itz ê(î) e(î) î^i ii^i
> *ītzêeīīî  > *(ī)tzēī
> *tzēī  >  sēī



▪︎7
¤ Opción A
•ZAZPI
< *zan atz gehi biR eri
(*zan den > handî: grande
*zen zen > zêzen: grande grande <> toro)
•mano grande más dos dedos
•cinco dedos más dos dedos
•siete dedos
•siete
> *zâ atz heî bî e^i
> *zāz ī^ pî ī  > *zāzīpī
> ZĀZPĪ

•Nota:

En ibérico pudo aglutinarse como:
zazpi > zezpi > zizpi > "sisbi"


¤ Opción B

0.
< *ZAN ATZ  GEHI BER ERI HEDA
•Mano grande (cinco) más dos dedos extendidos.
•El cinco más dos.
1.
> *ZAHATZ HIÎ BI^ I^I ÎRE
2.
> *ZA^ATZ ^Ī BÎ Î Î^I
> *ZĀTZ (ÎÎ) BĪÎÎÎ
3.
> *ZĀTZPĪ^
4.
> ZĀZPĪ 



▪︎8
•ZORTZI
0.
< *ZAN BER AHUR HEDA - BER ERI AHUR UTZI
•Dos palmas de la mano muy extendidas con otro dedo dejado en la palma de la mano.
•Dos palmas de la mano muy extendidas con dos dedos dejados en la palma de la mano.
1.
> *ZEMI^ EÎ^ ÎRE - MI^ I^I AÛR ITZI
2.
> *ZINI IÎ Î^I - NÎ Ī OR TZI
3.
> *ZIHĪ-HĪORTZI
> *ZI^Ī-^ĪORTZI = *Z(Ī)ORTZI
4.
> ZORTZI



▪︎9
•BEDERATZI
0.
< *ZAN BER AHUR HEDA - ERI AHUR UTZI
•Dos palmas de la mano muy extendidas con (1) dedo dejado en la palma de la mano.
1.
> *ZE^ BE^ EÎ^ ÎDE - ERI AÎ^ ITZI
2.
> *ZÎ BÊE(ÎÎ)DEER(I)A(ÎÎ)TZI
3.
> *ZÎBĒDĒRATZI
> *(^Î)BĒDĒRATZI
4.
> BĒDĒRATZI



▪︎10
•HAMAR
¤ Opción A
< *ZAN BER AHUR HEDA
(*zan den > han-dî:
que es grande <> grande)
•otra palma grande de la mano igual de extendida.
•dos grandes palmas de las manos estiradas.
•dos manos abiertas
•diez dedos
•diez
> *zan bî aûR îre
(nb > m)
> *zam(î)a(î)R (i^i)
(caen i lenis)
> *ZAMAR 
> HAMAR
¤ Opción B
< *amahi eri oro
•acabados todos los dedos 
(de las dos manos)
h3>h1
> *hamai eri uru
> *hama ri ri
> *HAMARRĪ > HAMAR(R)
¤ Opción C
< *amahi eri
•acabados los dedos
(de las dos manos)
h3>h1
> *hamai eri
(caen i lenis)
> *HAMAER > HAMAR

♧♧♧


¤ Anexo relevante

Una (otra) opción económica y muy viable para la aglutinación de los números 8 - 9 - 10 en Euskera 
e Ibérico : mismo origen con variantes muy pequeñas hacia el final de la evolución aglutinante.

( He reconstruído más fácil desde 10 hacia atrás : 10 - 9 - 8.
Para el 6 y 7 había que añadir 1 y 2 dedos a los 5 dedos de la otra mano. Para el 9 y 8 hay quitar 1 y 2 dedos a los 10 dedos de dos manos.)


▪︎10.
HAMAR

< *HEDA BI AHUŔ

•Extendidas las Dos Palmas de las Manos.

> *HIRA B(I) A(^I)Ŕ
> *H(I)^A BAŔ
> HÂBAŔ

•Euskera:
> HÂMAŔ

•Ibérico:
> ÂBAŔ



▪︎9.
BEDERATZI

< *BI AHUŔ HEDA - ERI BAT AHUŔ UTZI

•Las Dos Palmas de las Manos Extendidas Dejado Un Dedo en la Palma.

> *B(I) E(^I^) ^EDE - ERI MAD A(^I^) (I)TZI
> *BĒDĒRINARATZI
> *BĒDĒRIHA^ATZI
> *BĒDĒR(I)^ĀTZI

> BĒDĒRĀTZI

(Desconozco versión ibérica aglutinada relacionada)


▪︎8.
ZORTZI

< *ZAN-DEN BI AHUŔ HEDA - BI ERI AHUŔ UTZI DEN

(zan den > handî)

•Dos Palmas de las Manos Extendidas Grandes (con) Dos Dedos que están dejados en la Palma (de la mano).

(nb > m)
> *ZE^ RIMI A^UŔ ÎRE - MI E^I A^UŔ UTZI RE^
> *ZÎ^IN(I)  ORR Î^I - NI IÎ ORR UTZ(I) ^Ê
> *ZĪHORR Ī^H(Ī) ORR UTZ Ê
> *Z(Ī)ÔRR(Ī^Ī)^ORR(I)TZÊ
> *ZÔRRÛRTZÊ
> *ZÔRR(Î)RTZÊ
> ZÔRRRTZÊ<>Î

•Euskera
> ZÔŔTZÊ > ZÔŔTZÎ

•Ibérico
> ZÔŔTZÊ > SÔŔSÊ


Secuencia:

1-2 : nombres propios de origen
y primeros conocidos : hay 1 / otro 2.

3-4 : dejando 1/2 en la palma.

5 : palma entera

6-7 : palma más 1/2

8-9 : dos palmas dejando 1/2 en una palma

10 : dos palmas

11: más de dos palmas, mucho, a base de repetir la cuenta hasta 10, más de 10, finalmente 11.

12 - 19 : 10 más 2>>>9

20 : Ahí se acaban los dedos, quitar los dedos, desde ahí sin dedos.

♧♧♧


▪︎11
•HAMAIKA
< *hamaR eri ka
•a base de diez dedos
•repitiendo los diez dedos
•más de diez dedos (Mucho)
(Existe  'ser hamalau: ser catorce: 14', para expresar estar exagerando mucho en algo o ser persona arrogante: 'harro", pero no con mala connotación, sino con 'vis cómica')
•Once
> *hamâ e^i ka
> *hamâ i^i ka
> HAMĀĪKA


¤ ADDENDUM

▪︎HAMAIKA

Opciones ya Conocidas 


▪︎HAMAIKA (11)

a)
•Hamaika
< Hamaŕ Eri Ka
•a base de 10 dedos
•repitiendo la cuenta de 10 dedos
•once, mucho

b)
•Hamaika
< Amai Ga
•sin fin, un montón, mucho, once
(no explica la H inicial, ni qué es lo que no tiene fin: fallo semántico y etimológico que hacen esta opción poco o nada,viable).

☆☆☆


○ Otras 2 Opciones Nuevas para la Etimología y el Significado de Hamaika.


▪︎HAMAIKA  (11)
•once (11),
•incontable.



☆● Opción A. ●☆

•Es la Opción más completa, viable y probable tanto semántica como etimológicamente.


•De GENÉRICO para > 10  a  CONCRETO  para 11.


▪︎HAMAIKA  (11)

0.
< *HAMAŔ ERI GAIN HEDA DEN


•QUE SE EXTIENDE POR ENCIMA DE DIEZ DEDOS.

•QUE PASA DE DIEZ DEDOS.

MÁS DE DIEZ.
(en general)

INCONTABLE .
(por ser mucho,
en una primera fase)

ONCE (11).
(en una segunda fase)

(Genérico para todo lo que era más de 10, cuando 12, 13, etc. tuvieron cada uno su nombre se fijó como nombre para el 11.)

▪︎HAMAIKA  (11)

0.
< *HAMAR ERI GAIN HEDA DEN

1.
> *HAMA^ E^I  KAI^ ^IRA RI^

2.
> *HAM  IΠ KA(Î)  (Î)^A (^Î)

3.
> HAMÂĪKA  (11)




Opción B. 

•CONCRETO para 11.


▪︎HAMAIKA  (11)

0.
< *HAMAŔ ERI GEHI ERI BAT DEN


•QUE ES DIEZ DEDOS MÁS UN DEDO.

•ONCE <>  MUCHO.


▪︎HAMAIKA  (11)

0.
< * HAMAŔ ERI GEHI ERI BAT DEN

1.
> *HAMA^ E^U  KE^I  E^I  BA^ DI^

2.
> *HAM  IΠ  K(IÎ)  (IÎ)  UA RÎ

3.
> *HAMÂĪK(I)A(^Î)

4.
> HAMÂĪKA (11)



▪︎12
•HAMABI
< *hamaR gehi bi
(*hamaR bi sería *dos dieces)
•diez más dos
•doce
> *hamâ heî bi
> *hamâ ^iî bi = hamâ^ībi
> HAMĀBI
(ibero : âmaRkebi ]



▪︎13
•HAMAIRU
< *hamaR gehi hiru
•diez más tres
•trece
> *hamâ heî îru
> *hamâ ^iî îru
> HAMĀĪRU



▪︎14
•HAMALAU
< *hamaR gehi lau
•diez más cuatro
•catorce
•ser 'hamalau': ser exagerado
> *hamâ heî lau
> *hamâ ^iî lau
> *hamâ^īlau
> HAMÂLAU



▪︎15
•HAMABOST
< *hamaR gehi bost
•diez más cinco
•quince
> *hamâ heî bost
> *hamâ ^iî bost
> *hamâ^ībost
> HAMABOST



▪︎16
•HAMASEI
< *hamaR gehi sei
•diez más seis
•dieciseis
> *hamâ heî sei
> *hamâ^iî sei
> *hamâ^īsei
> HAMĀSEI



▪︎17
•HAMAZAZPI
< *hamaR gehi zazpi
•diez más siete
•dircisiete
> *hamâ heî zazpi
> *hamâ ^iî zazpi
> *hamâ^īzazpi
> HAMÂZAZPI



▪︎18
•HAMAZORTZI
< *hamaR gehi zoRtzi
•diez más ocho
•dieciocho
> *hamâ heî zoRtzi
> *hamâ ^iî zoRtzi
> *hamâ^īzoRtzi
> HAMAZORTZI



▪︎19
•HEMERETZI
< *hamaR gehi bederatzi
•diez más nueve
•diecinueve
> *hamâ heî mederatzi
> *hemê ^iî nereretzi
> *hemênereretzi
> *hemêhe^eretzi
> *hemê^ēretzi
> HEMĒRETZI



▪︎20
•HOGEI
•Existen 3 opciones (similares):
¤ Opción A
< *hoR ge eri
•ahí sin dedos
•ahí se acaban los dedos
> *hoR ge e^i
> *HORGĒĪ > HÔGĒĪ
(ibero : ôRkēî )

¤ Opción B
< *hoR ge oro eri
•ahí sin todos los dedos
•ahí se acaban todos los dedos
> *hoR ge o^o e^i
> *hoR ge ō iî = hoRgeōī
> *hôRgeōī
(> *^ÔRKEŪĪ > ÔRKEĪÎ = ÔRKEĪ ibérico)
B.1
> HÔGŌĪ  (eusk.)
B.2
> *hôgeūī > *hôgeīī > HÔGEĪ  (eusk.)

¤ Opción C
< *zan oro ge eri
•muy todo sin dedos
•sin dedos por completo
•sin dedos en absoluto
> *hen o^o ge e^i
> *hî ō gēî
> HŌGĒΠ 
(sin variante ibérica, por lo que sería opción descartable)


1/2 
▪︎ERDI
< *BEŔ ERI ORO EZ DEN
•Que no es otro dedo igual del todo
•Que no es otro dedo entero
•Que es medio dedo
•Medio, mitad
> *beŕ e^i u^u i^ di^
> *berr iî i^i î dî = *(b)errī^dî
(cae b inicial en palabra trisilábica como en birao > irao s/ Mitxelena)
> *err(ī)dî 
> ERDÎ
(También pudo aglutinarse como :
erden <> erder en ibérico)


♧♧♧

¤ Comentario personal

El origen de los numerales euskéricos e ibéricos aparece o se evidencia como idéntico, con algunas variaciones en los procesos de aglutinación del nombre de cada número, con relación genética.

♧♧♧


▪︎ELIBAT  (Zuberoa)
(~ BATZU / BATZUK)
•cierto número
•unos,-as
•algún,-a
< *eri bat
•un dedo
•tres falanges y tres nudillos
(descontados 1 y 2, entre 3 y 6)
> ELIBAT



En euskera el número (20) 'hogei' es un grupo numérico importante y relacionado con el número de dedos en ambas manos y pies, ya que aparece como base complementaria en la construcción de los números superiores. Comparando con otras lenguas, la construcción de números superiores en base ‘20’ es menos común que en base ‘10’, sin embargo no es inexistente ya que aparece también en otros sistemas numerales.
Para los números superiores en euskera tenemos:

•'30' HOGETAMAR
< hogei eta hamaR
(veinte y diez)

•‘40’ beR-hogei > BERROGEI
(2x20, notar aquí la forma no 
evolucionada *beR- para designar al ‘2’, tal y como ha sido explicado anteriormente)

•'50' BERROGETAMAR
< beR hogei eta hamaR
(2×20 y 10)

•‘60’ hiruR-hogei > HIRUROGEI
(3x20)

•'70' HIRUROGETAMAR
< hirur hogei eta hamar
(3×20 y 10)
p.e.:
hirurogetamaika (71)
(3×20 y 11)

•‘80’ lauR-hogei > LAROGEI
(4x20)

•'90' LAROGETAMAR
< lauR hogei eta hamaR
(4×20 y 10)

Respecto a los números ‘100’ y ‘1000’, en este trabajo que trata sobre la reconstrucción interna de los primeros numerales vascos del ‘1’ al ‘20’, el estudio etimológico para ('EHUN' : ‘cien’) no se incluye en sus resultados, ya que proviene del indoeuropeo, bien del celta (*Cantom: ‘cien’).o del latin (*Centum: cien)  (Kantom > Kentum, son el mismo vocablo): ‘cien’.
• KENTUM
> *GENDUN
> *HENUN
> ÊHUN

Lo mismo para ('mila' : ‘mil’) que es un préstamo seguro del latín 
( 'milia' : ‘mil’ ).


¤ NOTA FINAL

¤ Dedos, manos, números y épocas.

•ERI / ATZ / HATZ
Dedo / Mano / Garra / Zarpa

•ASKO / ESKU
Mucho / Mano

☆☆☆


▪︎ASKO
•Mucho

《 Sólo si es contable o cuantificable.
Si no lo es, se dice :
"handi < *zan den",
que es mucho, que es grande.

Así :

'ardi asko' : muchas ovejas,

pero :

'bero handia'  :  mucho calor 》



▪︎ASKO
•mucho y cuantificable

¤ Etimología

0.
< *HATZ GEHI ORO DEN


¤ Significado


QUE ES TODO SUMAR/AÑADIŔ
DEDOS.

¤ Evolución fonética
y aglutinación de la palabra


< *HATZ GEHI ORO DEN

> *^ATZ  KI^I  O^O RI^

> *ÂS K(Í)  Ō  (^Î)

> ÂSKŌ

<<< >>>

> ▪︎ ÊSKŪ :
•Mano
(que cuenta los numerales)

0.
< *ZAN HEDA ATZ
- GEHI HUTS ERI
- DEN


¤ Significado

•QUE ES MANO / GARRA MUY EXTENDIDA
- MÁS CERO DEDOS

•QUE ES MANO SOLA MUY EXTENDIDA
(SIN MÁS DEDOS)

•MANO QUE VALE (5) / QUE CUENTA CINCO DEDOS (5).


¤ Evolución fonética
y aglutinación de la palabra.


0.
< *ZAN HEDA ATZ
- GEHI HUTS ERI
- DEN

1.
> *ZE^  ^IRE  ETZ
- GI^I   ^UX  E^I
- RI^

2.
> *^Ê  (Î)^E   ES
- G(Ī) ÛS  (IÎ)
- (^Î)

3.
> *ÊÊESKÛ(Z)

4.
> ^ĒSKÛ^




¤ Conceptos básicos sobre la formación
de los numerales euskéricos.


(1) E(R)I BADA  > ĪBADE > BATI > BAT
•dedo hay

(2) BEŔ E(R)I > BEŔ Ī  > BIŔ  >  BÎ
•otro dedo

《beŕ : otro igual
beŕ heda zan > bertze : otros iguales
> beste : otro  (actual)》



(3) BEŔ ERI AHURREAN
•Dos dedos en la palma de la mano.
> BI^ IRI AHÛRRIE^
> (B)ĪRAHÛRR(Ī)
(cae b inicial)
> ĪRAHÛŔ
(h3 > hi)
> HĪRAÛŔ > HĪROŔ
> HĪRUŔ > HIRÛ


(4) ERI BAT AHURREAN
•Un dedo en en la palma de la mano.
> ELIUADA^URRIE^
> EL(II)ARAÛRR(IÎ)
> (I)LA^AÛŔ
> LĀÛŔ  >  LĀÛ^



~ Bortz > Bost  (5)
< *BEHA AHUŔ HEDA ZAN DEN
•Que es Mirar la Palma de la Mano
Muy Extendida.
•Cinco
>



(6) atz zan heda gehi eri
(7) atz zan heda gehi bi eri
(8) atz bi zan heda bi eri ahurrean UTZI
(9) atz bi zan heda eri ahurrean UTZI



2 manos :
(10)
•Hamar
< Zan Beŕ Ahuŕ Heda Den
(ber > bir > bî)
•Que es Otra(=Dos) Palmas de las Manos
Muy Extendidas.
(nb>m)
> ZAME^AÛŔ^IRERI^
> ZAM(I)Â(Î)Ŕ(I^I^Î)
> HAMÂŔ



《▪︎GAIN
•encima
< GOI HEDA DEN
•que se extiende por arriba
•que está desplazado encima
> GUI  ^IRA  RIN
> G(II) (Î)^A  ^IN
> GÂÎN  》


•HAMAIKA (11)
< HAMAR ERI GAINEAN  HEDA DEN
•Que Se Extiende Por Encima
De 10 Dedos.
•Que Pasa de 10 Dedos.
•Muchísimo.
•Específico para 11,
Tras Haber Nominado del n°12 En Adelante.
> hama i^i  ka(i)n(i)a^ (^i)ra ri^
> hamaīkahâ^a(^î)
> hamaīka^ââ  =  hamaīkā^



Entre 12 y 19

N°s ya conceptuales
olvidada su anatomía
etimológica.

(12)  hamaŕ heda(<>gehi) bi (eri)

Eusk:
heda > ^ire > ^i^i > ī^

Ib°:
gehi > ke(^i ) > ke

Eusk:
> hama^(ī^)bi > hamâbi

Ib°:
> ^amaŕ ke bi
> âbaŕkebi

(13) > hamâîrû

(14) > hamâlaû

(15) > hamâbortz / hamâbost

(16)  > hamâsei

(17)  > hamâzazpi

(18)  > hamâzoŕtzi

(19)  hamaŕ heda bederatzi
> hama êra  uereratzi
> heme êre (i)ere^etzi
> hemērērētzi
> hemērē^ētzi  =  hemērētzi



•Fin de dedos manos y pies.

•HOGEI (20)
< hoŕ ge eri  (<> ôrkēî  ibero)
•ahí sin dedos
•desde ahí sin dedos
> ho^ ge i^i  =  hôgeī



20+10=30  hogetamaŕ
2×20=40    berrogei
2×20+10=50  berrogetamaŕ
3×20=60  hirurogei
3×20+10=70 hirurigetamaŕ
4×20=80  larogei
4×20+10=90 larogetamar



100
EHUN < KENTUM  (celta / latín)
Existieron 5×20 y 6×20



1000
MILA (latín)



¤ Fases metodológicas
de los numerales euskéricos.

Fase 1 :  1-2
Fase 2 :  3-4
Fase 3 :  5
Fase 4 :  6-7
Fase 5 :  8-9
Fase 6 : 10
Fase 7 : 11
Fase 8 : 12-13-14-15-16-17-18-19
Fase 9 : 20
Fase 10 : 20-30-40-50-60-70-80-90
Fase 11 : 100
Fase 12 : 1000

☆¤☆

¤ Anexo ¤

•Explicación de la evolución del sentido
semántico de las palabras para dedos
y manos.

Fase 1

Sin Saber Contar

¤ ERI  <>  ATZ

☆☆☆


▪︎ERI
•dedo de mano o pie
(hasta usarlos para contar)
•pincho
•herida
•enfermedad
•enfermo

0.
< *Atz Abaŕ Oro Den

Que Son Todas las Ramitas
de la Mano /Garra / Zarpa.

1.
> *EZ EUE^  URU RI^

2.
> *E^ E(I)Ê  (I)RI ^Î

3.
> ^ĒRĪ

《 atz abaŕ > atzamaŕ  (B) :
dedo de la mano  》



▪︎ATZ
•mano, garra, zarpa
(que agarra)

0.
< *Haŕ Heda Zan Dauen

•Que Agarra Muy Extensamente

1.
> *Ha^  (^I)te Ze^  Roe^

2.
> *^  T(I)  ZΠ ^UÎ

3.
> *^  TZ(Î)  (ÎÎ)

4.
> ÂTZ


Fase 2

Tras Aprender a Contar


¤ HATZ  <>  ESKU


▪︎HATZ  >  ÂTZ
•Dedo de la mano

< *Hamar Eri
Atz Abar Diren


Diez Pinchos que son Ramitas
de la Mano / Garra.

> *Hana^  (i^i)
atz  aua^  riri^

> *HAH 
ATZ  EIÊ  ^I^Î

> HA^A 
ATZ  (IIÎ)  (ÎÎ)

> HĀTZ



▪︎Behe HATZ
> BĒHATZ
•Dedo del pie



▪︎ESKU < > ASKO
•Mano <> Mucho

0.
< *HATZ GEHI ORO DEN


▪︎ ESKU

A.

0.
< *HATZ GEHI ORO DEN

Que es la suma / adición
de todos los dedos
de la mano

0.
< *HATZ GEHI ORO DEN
1.
> ÊTZ K(I^I) U^U RI^
2.
> ÊTZKŪ(^Î)
3.
> ÊSKŪ

B.
▪︎ESKU
0.
< *ATZ GOIKO DEN•
•QUE ES ZARPA DE ARRIBA.
1.*ES HUIKU RI^
2.*ES ^IIKU ^Î
3. *ESĪKU
4. ESKU



▪︎ASKO

0.
< *HATZ GEHI ORO DEN

Que es todo sumar / añadir dedos.

0.
< *HATZ GEHI ORO DEN
1.
> ÂTZ  K(I^I)  O^O RI^
2.
> ÂTZKŌ(^Î)
3.
> ÂSKŌ


♧◇♧


•Conclusión

Puede concluirse que existieron diferentes fases para la creación de los números euskéricos.
En las primeras fases, la conceptualización de los números 
(el gran paso de la Humamidad: el paso del pensamiento material, de objetos que se ven, al pensamiento simbólico: conceptos que representan algo) todavía no había ocurrido, por lo que el número y el signo gestual usado para representarlo eran indistinguibles. 
Cada fase duró un periodo de tiempo lo suficientemente largo para permitir la evolución de las palabras, de manera que en fases posteriores aparecen ya las formas evolucionadas de los primeros numerales, lo que indica una conceptualización o abstracción de los números inferiores empleados para la creación de los números superiores.

En resumen, la evolución de las palabras numéricas designadoras de cada dígito (de digital, de dedos) se ha verificado a través de un proceso diacrónico para su designación como sistema numeral del euskera, que resulta haber seguido un método seriado lógico de designación, basado en los signos  gestuales digitales y manuales empleados para representar, tanto visual como oralmente, los primeros numerales euskéricos que con el tiempo (mucho) evolucionaron fonéticamente hasta la numeración actual.

¤ Referencia

"Reconstruction of the Ancient Numeral System in Basque Language"

Source: 

Philology, Volume 4, Numbers 2018-2019, 2019, pp. 157-172(16)

Publisher

Peter Lang Academic Publishing Group

DOI: 

https://doi.org/10.3726/PHIL042019.3


☆ ☆ ☆

¤ Números Ordinales: Etimología, Origen y Significado del Sufijo - GARREN. Análisis.


▪︎-GARREN
Sufijo (atzizki) de los números  ordinales.
Indica el número de orden en una serie o conjunto ordenado.
▪︎LEHEN 
•primero
< *AURRE KEN 
•sin delante
•quitado lo de  delante
> *arre gen
> *ale hen
> *ele hen
> *(i)lehen
> LEHEN

▪︎Bi-Garren : Segundo

▪︎Hiru-Garren : Tercero

▪︎Lau-Garren : Cuarto

.....etc.

▪︎AZKEN :
•último
< *ATZE KEN
•sin detrás
•quitado lo de atrás
> *az(e) ken
> AZKEN

▪︎- GARREN

0.
< *[ BI ] - GEHI AURRE HEDA DAGOEN

•Que está desplazado de delante sumando [ dos ].

•Desde Delante Contando 
[ Dos ] ~ (u otro n° cualquiera)

•El Segundo.

¤ Oharra - Nota :

▪︎-TIK
 < HEDA DAGOEN
•Que Está Desplazado
> -(î)te rekuî
> - ti  ^ik(iî)
> - TĪK

▪︎Aurre Heda Dagoen 
> AURRE-TIK
•Que Está Desplazado de Delante
•Desde Delante 》

0.
< *[ BI ] - GEHI AURRE HEDA DAGOEN

1.
> *[ BI ]- GIÎ ARRE (Î)RE REHUIN

2.
> *[ BI ] - G(Ī)ARRE^E^E(^II)N

3.
> [ BI ]- GARRĒN
•Segundo

Y así sucesivamente con todos los números para pasar de cardinales a ordinales:
hiru-garren, lau-garren, 
bost-garren, sei-garren, zazpi-garren, zortzi-garren, bederatzi-garren, 
hamar-garren,
hamaika-garren,
....
hogei-garren
....
eta abar.

◇◇◇

¤ Etimologías propias de @fga51

♧◇♧