viernes, 1 de diciembre de 2023

Las Cinco Villas de Aragón (Zaragoza). Antiguas villas vasconas: TAUSTE - UNCASTILLO / UNKAZTELU - EJEA / SEGIA - SOS / SAUSE - SÁDABA y GALLUR - Peña de AYLLÓN y CASTILISCAŔ. Etimologías Vascónicas y Significados de sus Nombres.

 












◇◇◇



¤ La Comarca de Cinco Villas  en Aragón.


•Al Noroeste de Zaragoza, arriba del Ebro y al este de Navarra, antes todo fue Vasconia.

•La zona era vascona, no ibera ni celta.

• N.O de Zaragoza, cerca de Navarra.

•Bronce de Áscoli.

•Repoblación de Ávila.

•Oraciones en euskera en la iglesia de Uncastillo hasta ~ 1921.

☆☆☆



[1]▪︎TAUSTE  


A orillas del Arba cerca de Gallur en el Ebro, lado norte, orilla izquierda, territorio vascón hasta Alagón., al sur  Ejea /Sekia y al este de Las Bardenas.
La ciudad más al sur de la comarca de Cinco Villas.

" La margen izquierda del Ebro, donde se asienta Tauste, fue ocupada por los vascones, que llegaron hasta la actual Alagón, como indican los «bronces de Botorrita», serie de planchas de bronce del siglo i a. C.
encontradas en Contrebia Belaisca 
y el mapa de Claudio Ptolomeo 
(siglo II)."



A.
▪︎GALLUR  <> GAILUR
cima, cumbre, cúspide
0.
< *GOI HEDA ORO DOŔ DEN
•Que se extiende en alto lo más del todo.
1.
> *GUI ÎRA ULU RUŔ RÎ
2.
> *G(II Î)^A ILI ^UŔ (^Î)
3.
> *GÂILIÛŔ
4.
> GÂILÛŔ <> GÂLLÛŔ

Pero en este caso no hay cima, es un lugar junto al mismo Ebro, frontera, por tanto:

B.
▪︎GALLUR

•Municipio del N.O. de Zaragoza en la ribera alta del Ebro entre el Ebro y el Canal de Aragón, por allí pasa la autopista y es la zona de Cinco Villas.

Dicen:

" Gallur tuvo en época romana diversos asentamientos humanos en sus cercanías. Dichos asentamientos eran conocidos como pagus, proviniendo el topónimo Gallur de Pagus Gallorum, el asentamiento de los galos, por ser sus habitantes originarios de la Galia."

Pero no lo creo, era territorio vascón en plena frontera del rio Ebro y viene de :

▪︎GALLUR

0.
< *(EBRO IBAI) MUGA HEDA ALDE ORO DOŔ ZAIN BEHA DEN HIRI

•Población que mira vigilando extendida todo lo más junto a la frontera del rio Ebro.

1.
> *(EBORRO IBE) NUGA ÎRA A^RE ULU RUŔ ZEMIÊ RÎ ÎLI

2.
> *(IBULU BI) HIGA Î^A Â^Π ILU ^UŔ ^INIÎ ^Î Î(L)

3.
> *(BIRI UI) (Î)GA Â ÂĪLŪŔ ÎHĪ^

> *(BI^Ī) GĀ^ĪLŪŔ (Î^Ī)

4.
(cae b inicial)
> *(Ī)GĀĪLŪŔ

> GĀĪLŪŔ  <> GĀLLŪŔ




▪︎TAUSTE

¤ Etimología

▪︎TAUSTE

0.
< *Muga Aurre Heda Oso Den Hiri


•Ciudad que está Muy Desplazada Ante la Frontera.

1.
> *Nihe Arre Îta Usu Te^ Îl(i)

2.
> *Hiî Ale Îta Usi Tê î(l)

3.
> *(^Ī) Eri Îta Usi Tê(î)

4.
> (I^Ī )TAUSITÊ

> TAUS(I)TÊ

> TAUSTÊ

♧♧♧



[2]▪︎UNCASTILLO

< UNIUSCASTRI  
(Siglo X en el Reino de Pamplona)

▪︎UNCASTILLO  < UNIUSCASTRI  (S.X)

Como se verá, la diferencia de los nombres es diacrónica, y subyace en la evolución fonética de la aglutinación de la única misma frase nominal originaria de su ubicación-función.

¤ Etimología

0
< *GOI DEN HEDA OSO MUGA - ZAIN DEN HIRI HEDA AURRE


¤ Significado


POBLACIÓN QUE ESTÁ DESPLAZADA DELANTE VIGILANDO LA FRONTERA
(cristiano - musulmana)
QUE ESTÁ MUY EXTENDIDA POR LAS ALTURAS (la Sierra de Santo Domingo).


¤ Evolución fonética  y aglutinación del nombre


A. UNIUSCASTRI
0.
< *GOI DEN HEDA OSO MUGA - ZAIN DEN HIRI HEDA AURRE

1.
> *HUI RIN ÎRE USU NIKA ZE^ TE^ ÎRI ÎRE ORRI

2.
> *Û(I) (^I)N Î^I USU HIKA ZÎ TÎ RI RI URRI

3.
> *Û N Ī USI ÎKA ZÎ TΠ ^I  ^I IRRI

= ÛNĪUS(Ī)KAZ(Î)TĪ^RRI

4.
> ÛNĪUSKAZTĪRRI

ÛNĪUSCASTRI  (s.X)


B. UNCASTILLO
0.
< *GOI DEN HEDA OSO MUGA - ZAIN DEN HIRI HEDA AURRE

1.
> *HUI RIN ÎRE USU NIKA ZE^ TE^ ÎLI ÎRE ORR(I)

2.
> *ÛÎ ^IN Î^I IZI HIKA SΠ TÎ ÎLI Î^I O(Ŕ)

3.
> *Û N Ī I^I ÎKA SÎTĪ^LĪO^

= *ÛN(Ī^)KAS(Î)TĪLĪÔ

4.
ÛNCASTĪLLÔ



• Peña AYLLÓN

•Enorme peña en Unicastro, Cinco Villas, Zaragoza, Aragón, sobre la cual edificó una fortaleza Sancho Garcés, rey de Pamplona, en el siglo X.

•Hay también un pueblo de ese nombre en Segovia, Castilla.


▪︎Peña AYLLON 

< *ZAULELON > *ZAILILON


¤ Etimología


▪︎Opción A.


0.
*ZAN GOI ORO DOŔ HEDA LAUN DEN HAITZ


¤ Significado

PEÑA QUE ES TODA MUY ALTA CON LA CUMBRE O CIMA EXTENSA Y LLANA.

(Adecuada para construir arriba un Oppidum o poblacion fortificada y/o una fortaleza  inexpugnable llamada Gotoŕ en euskera)

¤ Evolución fonética y aglutinación del nombre


0.
< *ZAN GOI ORO DOŔ HEDA LAUN DEN HAITZ

1.
> *ZA^ HUI U^U RUL ÎRE LON RI^ ÊTZ

2.
> *ZÂ Û Ū ^UL (Ī^I) LÔN ^Î Î(Z)

3.
> *ZÂŪ^LLÔN(Ī^)

4.
> *(Z)ÂYLLÔN

^ÂYLLÔN


▪︎Opción B.


▪︎AYLLON

< *HAITZ GOI ORO LAUN DAUN

•PEÑA QUE TIENE LO DE ARRIBA TODO PLANO.

> *ÂIZ HUI ULU LON REU^

> *ÂI^ ÎI IL(I) LON (^IÎ)

> ÂĪLLON = AYLLON

•Nota
Lugar adecuado para un castillo roqueño o una población amurallada ("gotor" en euskera, "oppidum" en latín, o castro celta)
AĪLLON GAIN DEN HIRI
Ciudad que está sobre peña plana
> AYLLON GÊ RÎ Î^I
> AYLLON HÎ ^Î Ī^
> AYLLON (^Ī^)
> AYLLON....también
GOTOR 
< *GOR GOI DOR DEN HIRI
•Ciudad que es fuerte en lo más alto.
> GO^ HOI TOR RÎ Î^I
> GÔ Ô TOR (^Ī^)
> GŌ^TOŔ

♧♧♧


[3]▪︎EGEA de los Caballeros 

• Antigua SEGIA vascona.

•Al norte de Sádaba y al este de las Bárdenas.


▪︎SEGIA

0.
< *Oso Heda Muga Atze Den Hiri

• Población que se Extiende Muy Detrás de la Frontera (del Ebro).

1.
> *USU ÎRE NUGE AZE RÎ ÎL(I)

2.
> *(I)SI Î^E HIGE A^I ^Î Î(L)

3.
> *S(Ī)Ê(^I)GEA(Ī^)

4.
> *SÊGEA

4.1
> SÊGIA

4.2
> *ZÊHEA
> *ZÊJEA

> ^ÊJEA


♧♧♧



[4]▪︎SOS del Rey Católico

• Antigua SAUSE vascona.


"Sause (gaztelaniaz eta ofizialki, Sos del Rey Católico; aragoieraz, Sos d'o Rei Catolico) Aragoiko ipar-mendebaldeko udalerri bat da, Zaragozako probintziakoa, 
Nafarroa Garaiarekiko mugan kokatua, Cinco Villas eskualdean.
Feliciana haitzak burutzen duen muinoaren gainean dago eraikia."



¤ Peña FELICIANA 
< BERIZIANA
•Gran Peña en Sos / Sause.

▪︎FELICIANA

0.
< *GOI BEHA ORO ZAIN HEDA DEN HAITZ

•Peña que se Extiende en Alto Mirando Todo Vigilante.

1.
> *HUI BIÊ URU ZÊ ÎRA RIN ÂTZ

2.
> *(ÎI) BÊ (I)LI ZÎ Î^A (^I)N Â(Z)

3.
> BÊLIZĪÂNÂ <> BÊRIZĪÂNÂ

4.
> PÊLIZĪÂNÂ


> FELICIANA



" Sausek Errekonkista garaian hartu zuen garrantzia, mugako herri gisa, kokaleku estrategikoa baitzuen. Horregatik, X. mendekoak dira lehenengo aipamenak.
Hartara, Iruñeko lehenengo errege Antso I.a Gartzezek Sause birpopulatu zuen, eta herria sortu, 907. urtean edo 908. urtean. Izan ere, Errekonkistako gatazka armatu sarriek ingurua jendez hustua zuten.
Iruñeko bigarren errege Gartzea I.a Sanoitzek, 970. urtearen inguruan, gaztelua eraikiarazi zuen Feliciana haitzean, musulmanen erasoetatik
babesteko asmoz.

1044an, Sausek Nafarroako herria izateari utzi zion, Ramiro I.a Aragoikoak bereganatu eta Aragoiko erresuman sartu baitzuen. Baina handik lasterrera, 1076an, Antso V.a Nafarroakoarekin Nafarroako eta Aragoiko erresumak batu ziren, eta Sausek mugako herria izateari utzi zion.

Alfontso I.a Nafarroakoa hiltzean, 
1134. urtean, berriz banandu ziren Nafarroako eta Aragoiko erresumak, eta Ramiro II.a Aragoikoak berriz eraikiarazi zuen Sauseko gaztelua 1137an; Aragoik huraxe izan zuen defentsarako gunerik garrantzitsuena, Nafarroarekin hurrengo urteetan izandako gerretan.

Hala ere, 1452an gertatu zen Sauseko historiako gertakari aipatuena, urte hartako martxoaren 10ean Sausen jaio baitzen Fernando II.a Aragoikoa, goitizenez Errege Katolikoa. Horregatik, gerora, herriari izena aldatu zioten gaztelaniaz eta aragoieraz (ordu arte Sos zen, soilik). Fernandoren ama Joana Enrikez Sausen egotearen arrazoia, Nafarroako Gerra Zibila izan zen."


▪︎SAUSE


0.
< [ Muga Zan Oro Zain Goi ] Heda Den Hiri


•Villa que se Extiende en Alto Vigilando Toda la Gran Frontera.

(Entre cristianos y musulmanes primero, entre Nafarroa y Aragón después.)


0.
< *Muga Zan Oro Zain Goi Heda Den Hiri

1.
> *NIHE ZÂ U^U ZÊ HUI ÎRE RÎ ÎL(I)

2.
> *HIÎ Z Ū ZÊ ÎI Î^I ^Π Î(L)

3.
> *(ÎÎ) ZÂŪZÊ (^Ī^)

4.
> ZÂŪZÊ

> SÂŪSÊ

> SOS(Î)

> SOS

♧♧♧



[5]▪︎SÁDABA  

En Cinco Villas de Zaragoza, Aragón, entre Sos al norte y Ejea al sur.
Fue Vasconia.
Se repobló el siglo XI.
Su actual castillo es del siglo XIII.
Pasó varias veces de Navarra a Aragón y viceversa, hasta quedar en Aragón en 1399.


▪︎ SADABA

0.
< *OSO MUGA HEDA ZAIN BEHA DEN HIRI

•VILLA QUE MIRA VIGILANDO LA MUY EXTENSA FRONTERA

0.
< *OSO MUGA HEDA ZAIN BEHA DEN HIRI

1.
> *USU NIHA (Î)DA B(I)Â RÎ ÎL(I)

2.
> *(I)SI HI^A DA BÂ ^Î Î(L)

3.
> *S(I^Î )Â DA BÂ(^Ī^)

4.
> SÂDABÂ


¤ Anexo


▪︎CASTILISCAR

•Pueblo en Cinco Villas, Zaragoza, Aragón.
Fue Vasconia como todo Cinco Villas.
Lindante con Navarra, confina
con Carcastillo / Zarrakaztelu.
Este último ya analizado en otra entrada de este blog: Uncastillo, Dicastillo / Deikaztelu, Carcastillo / Zarrakaztelu.

" En la falda de la sierra de Santa Águeda (estribaciones del prepirineo aragonés), con una altitud de 493 m sobre el nivel del mar."


▪︎CASTILISCAR

El nombre no vendría del castillo de Liscare o Liscaŕ, más bien al revés, sino de su función-ubicación.



En el caso del castillo de Loarre :
<> Lugarre:
▪︎Lugarre
< *Oro Muga Aurre Heda Den Hiri
•Pueblo que está Desplazado del Todo Ante la Frontera.
> *Olo Niga Arre Îre Rî Îli
> *LO HIGA ARRE Î^I ^Î Î(L)
> *LO (Î)GA ARRE  (Ī^)
> LOGĀRRE > LOHĀRRE > LO^ĀRRE
> LUGARRE



• CASTILISCAR
0.
< *MUGA ZAIN BEHA HEDA ORO OSO GOI AURRE DEN HIRI

•Pueblo que está Ante lo Alto (la Sierra de Santa Águeda) Muy Desplazado del Todo Mirando Vigilante la Frontera (cristiano
-musulmana).

0.
< *MUGA ZAIN BEHA HEDA ORO OSO GOI AURRE DEN HIRI

1.
> *NIKA ZÊMIÊ ÎTE ULU USU KUI ARRE
RÎ ÎL(I)

2.
> *HIKA ZÎNIÎ ÎTI ILI ISI K(II) ARRI ^Î Î(L)

3.
> *(Î)KA ZÎHĪ^TĪLĪSIKARR(Ī^)

4.
> *KAZ(Ī^Ī)TĪLĪS(I)KAŔ

> KAZTĪLĪSKAŔ

> KASTĪLĪSKAŔ

= CASTILISCAR


♧◇♧

¤ Etimologías propias de @fga51
(Método propio RELA de Reconstrucción Euskérica Lógico-Aglutinante)

♧◇♧








No hay comentarios:

Publicar un comentario